Referat wygłoszony podczas V Studencko-Doktoranckiej Konferencji Teologów ChAT-EWST
W pierwszej kolejności chciałbym przedstawić prawną konstrukcję małżeństwa, zarówno w aspekcie zupełnie świeckim i cywilnym, jak i kościelnym. Na podstawie współczesnej regulacji prawnej dotyczącej małżeństwa, czyli kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przesłankami koniecznymi zawarcia małżeństwa w formie cywilnej są różnica płci, jednoczesna obecność stron, złożenie zgodnych oświadczeń woli i obecność osoby uprawnionej do odebrania oświadczeń woli, np. kierownik USC, konsul. Brak jednej z tych przesłanek skutkuje niezawarciem małżeństwa (matrimonium non existens). Pewne odmienności dotyczą wyznaniowej formy zawarcia małżeństwa, określonej w art. 1 par. 2 i 3 KRO, to znaczy, nupturienci to osoby podlegające prawu wewnętrznemu kościoła lub związku wyznaniowego, natomiast złożenie oświadczeń woli ma miejsce przed duchownym. Możliwość zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej została wprowadzona poprzez konkordat i następnie poprzez ustawy indywidualne kościołów niekatolickich.
Chciałbym także na wstępie wyjaśnić kwestie terminologiczne. Pojęcie małżeństwa mieszanego (matrimonium mixtae) dotyczy sytuacji, w której małżeństwo zawiera wierny Kościoła rzymskokatolickego z wiernym innego Kościoła chrześcijańskiego. Temu pojęciu w prawie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego odpowiada pojęcie małżeństwa o różnej przynależności wyznaniowej. Wspólne są jednak przepisy dla małżeństwa o różnej przynależności religijnej i światopoglądowej. Niejasnym pojęciem jest pojęcie „ślubu ekumenicznego”, które w języku potocznym bywa używane w kontekście zawarcia małżeństwa mieszanego, najczęściej z udziałem duchownego innego wyznania, właściwego jednemu z nupturientów. Nie jest to ani pojęcie normatywne ani doktrynalne, nie jest ono moim zdaniem poprawne. Zawarcie małżeństwa w formie wyznaniowej zawsze odbywa się w konkretnym kościele i według konkretnego porządku. Zasady udziału duchownych i samych nupturientów w takich ceremoniach jest określane przez prawo wewnętrzne. Udział duchownego innego wyznania jest raczej kurtuazyjny.
Rozpoczynając rozważania o małżeństwie mieszanym należy rozpatrzyć różnice teologiczne, które determinują konkretne regulacje prawa kanonicznego i luterańskiego prawa kościelnego. Główna różnica, która dzieli oba wyznania to sakramentalny charakter małżeństwa. Nie należy jednak z góry uznawać, iż w luteranizmie małżeństwo jest deprecjonowane z uwagi na brak charakteru sakramentalnego. We współczesnym piśmiennictwie prawa kanonicznego podkreśla się wspólne elementy małżeństwa w Kościele katolickim i kościołach ewangelickich, zwracając szczególną uwagę na konstrukcję „przymierza”. Teologiczne rozumienie małżeństwa z pewnością stanowi temat na odrębny referat, chciałem jednak przytoczyć ogólne przepisy prawa małżeńskiego, czyli § 107 Pragmatyki Służbowej KEA, który stanowi, że małżeństwo jest darowaną przez Boga człowiekowi możliwością życia mężczyzny i kobiety. Jest ono przymierzem dwojga osób, mężczyzny i kobiety, zobowiązanych do wspólnego życia we wzajemnej miłości, odpowiedzialności, dzieleniu brzemion, zaufaniu, modlitwie, doskonaleniu się. Istotnymi przymiotami małżeństwa są: jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie chrześcijańskim nabierają szczególnej mocy z racji Bożego ustanowienia i autorytetu. Kanon 1055 kodeksu prawa kanonicznego stanowi, że małżeńskie przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu. Istotnymi przymiotami małżeństwa są jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie chrześcijańskim nabierają szczególnej mocy z racji sakramentu. Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP, podkreślając nierozerwalny charakter małżeństwa, przyjmuje do wiadomości cywilne wyroki rozwodowe, uznając grzeszną naturę człowieka. Kościoły zgodnie jednak podkreślają w swojej teologii i prawie kościelnym nierozerwalność małżeństwa i jego pobłogosławiony przez Boga charakter.
W prawie kanonicznym do zawarcia małżeństwa konieczne jest spełnienie trzech grup przesłanek, to znaczy zgoda małżeńska, forma kanoniczna oraz brak przeszkód małżeńskich. Niniejszy referat jest zorientowany na kwestii formy zawarcia małżeństwa, która stanowi jedną z przesłanek zawarcia małżeństwa, jest także zagadnieniem najwyższej wagi w kwestii małżeństw mieszanych. Drugim powodem jest natomiast specyfika prawa małżeńskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, które nie określa ani przeszkód małżeńskich ani wad zgody małżeńskiej, ale jedynie formę zawarcia małżeństwa. Wynika to z charakteru ewangelickiego małżeństwa i tego, że do tych kwestii stosuje się odpowiednio przepisy prawa cywilnego.
Rozdział VI Kodeksu Prawa Kanonicznego oraz kanon 1108 dotyczą małżeństw mieszanych oraz kwestii formy kanonicznej. Luterańskie prawo kościelne również przewiduje osobny rozdział, poświęcony małżeństwom o różnej przynależności wyznaniowej, w Pragmatyce Służbowej §130-144. Zawieranie małżeństwa mieszanego bez zgody władzy kościelnej jest zabronione, należy w tym przypadku uzyskać dyspensę. Istnieją trzy przesłanki, które należy spełnić aby taką zgodę otrzymać. Strona katolicka musi oświadczyć, iż jest gotowa odsunąć niebezpieczeństwo utraty wiary oraz, że uczyni wszystko, aby dzieci zostały wychowane w wierze katolickiej. Druga strona musi być powiadomiona i świadoma obowiązków strony katolickiej. Ponadto, strony powinny być pouczone o celach i istotnych przymiotach małżeństwa. Kanon 1127 stanowi, że małżeństwo, w którym jedna ze stron jest wyznania rzymskokatolickiego, było ważne, należy stosować kanoniczną formę zawarcia małżeństwa, określoną w kanonie 1108. Składają się na nią obecność kapłana (miejscowy ordynariusz, proboszcz lub delegowany przez nich kapłan lub diakon) oraz obecność dwóch świadków. Na podstawie §2 kanonu 1127 można uzyskać dyspensę, jeśli poważne trudności nie pozwalają jej dochować.
Na poziomie kanonicznego prawa partykularnego należy także wspomnieć o nowym Dekrecie Ogólnym Konferencji Episkopatu Polski o przeprowadzania rozmów kanoniczno-duszpasterskich z narzeczonymi przed zawarciem małżeństwa kanonicznego. Regulacje tegoż dekretu dotyczące małżeństw mieszanych i są doprecyzowaniem przepisów kodeksowych i instrukcją dla duszpasterzy. Szczególnie trzeba wspomnieć o tym, iż duszpasterz przeprowadzający rozmowę powinien zapytać narzeczonych o kwestie, mogące rodzić trudności między małżonkami, szczególnie dotyczącymi praktykowania wiary, chrztu dzieci. Powinien także wypytać stronę niekatolicką o jej podejście do wartości religijnych i moralnych. Dalej powinien wyjaśnić istotę katolickiego małżeństwa, zasadę sakramentalności i nierozerwalności. Trzeba zaznaczyć, iż zgodnie z prawem kanonicznym zawarte małżeństwo przez stronę katolicką i niekatolicką jest sakramentalne, także ze skutkiem dla strony niekatolickiej, niezależnie od jej poglądów na ten temat. Jednak otwarty sprzeciw tej strony wobec tych przymiotów może skutkować zakazem asystowania duchownego przy zawieraniu takiego małżeństwa.
Jeśli chodzi o ewangelickie prawo kościelne, §117 Pragmatyki Służbowej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego określa, iż zgodę na ślub zróżnicowany wyznaniowo udziela proboszcz. Należy przywołać także §135, §136 i §137 Pragmatyki Służbowej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, które stanowią w kolejności, iż właściwym kościołem do zawarcia małżeństwa, jeśli jedna strona jest wyznania ewangelickiego jest kościół Parafii strony ewangelickiej i ewangelicki porządek liturgiczny. Takie małżeństwo winno być udzielane przez duchownego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. §136 pozwala na uzyskanie dyspensy Biskupa Diecezjalnego (po konsultacji z właściwym proboszczem), jeśli powyższe wymogi z poważnych powodów nie mogą być spełnione. Zgodnie z poglądem wyrażone przez komentatorów, nieuzyskanie dyspensy może być wykroczeniem dyscyplinarnym, nie decyduje jednak o ważności i godziwości zawartego małżeństwa. Natomiast jeśli członek innego Kościoła zamierza zawrzeć małżeństwo w Kościele Ewangelicko-Augsburskim, duchowny ewangelicki jest zobowiązany do powiadomienia go o możliwości uzyskania dyspensy jego Kościoła.1
Obydwa Kościoły w bardzo ścisły sposób zakazują stosowania obrzędu, w którym każdy z duchownych stosując własny obrzęd, pyta o wyrażenie zgody małżeńskiej. Taka regulacja jest zawarta w §144 Pragmatyki Służbowej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz kanonie 1127 §3. Niedopuszczalny jest również obrzęd odnowienia przysięgi małżeńskiej.
W obu Kościołach różne są natomiast skutki naruszenia przepisów o formie zawierania małżeństwa. Każde naruszenie formy kanonicznej skutkuje nieważnością małżeństwa kanonicznego, zgodnie z kanonem 1108, który stanowi, że tylko te małżeństwa są ważne, które zostają zawarte wobec asystującego miejscowego ordynariusza albo proboszcza, albo wobec kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich; a także wobec dwóch świadków, według zasad wyrażonych w następnych kanonach. Sankcje na naruszenie przepisów formy kanonicznej są surowe i postuluje się przynajmniej częściową zmianę w tym zakresie.
Naruszenia przepisów o formie kościelnej w prawie KEA w RP nie powodują obarczenia małżeństwa wadą nieważności. Nawet małżeństwo zawarte w formie cywilnej jest skuteczne na gruncie kościelnym, jedynie z naruszeniem przepisów o formie kościelnej. Różne naruszenia formy, takie jak zawarcie małżeństwa w formie cywilnej, brak dyspensy w przypadku zawarcia małżeństwa w innym kościelne oraz inne mogą stanowić jednak wykroczenie dyscyplinarne, zarówno nupturientów, jak i duchownego, np. jeśli nie poinformował o konieczności uzyskania dyspensy (wykroczenie dyscyplinarne w formie zaniechania).
Szczególnie ciekawy reżim dotyczący kwestii małżeństwa, także małżeństwa o różnej przynależności wyznaniowej, przewiduje §151 Pragmatyki Służbowej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Przed zawarciem małżeństwa duchowny jest zobowiązany uzyskać zgodę Biskupa Kościoła, a po zawarciu małżeństwa powinien zawiadomić o tym fakcie Konsystorz. Następny przepis statuuje zakaz zawierania małżeństw o różnorodnej przynależności wyznaniowej, za wyjątkiem osób przynależących do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego i Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, z którymi Kościół Ewangelicko-Augsburski posiada wspólnotę ołtarza i ambony. Naruszenie przepisu może skutkować nawet wykreśleniem z listy duchownych.
Z porównania przepisów wynika, że zachodzą istotne podobieństwa jeśli chodzi o uzyskanie dyspensy od kanonicznej i luterańskiej formy zawarcia małżeństwa, zakazu odnowienia przysięgi religijnej, obowiązku wychowania dzieci w wierze danego Kościoła. Z perspektywy prawa kanonicznego i prawa wewnętrznego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego największą trudnością w przypadku małżeństw mieszanych jest kwestia wychowania dzieci. Precyzyjna regulacja w tym zakresie znajduje się w kanonie 1125, stanowi, iż strona katolicka powinna oświadczyć, że jest gotowa odsunąć niebezpieczeństwo utraty wiary oraz złożyć szczere przyrzeczenie, że uczyni wszystko, aby wszystkie dzieci zostały ochrzczone i wychowane w wierze katolickiej. Jest to jeden z warunków koniecznych do udzielenia zgody na udzielenie małżeństwa mieszanego przez ordynariusza. Na podstawie różnych przepisów Pragmatyki Służbowej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w mojej opinii można zrekonstruować taką normę prawną, która nakłada obowiązek na ewangelickiego małżonka do nadania domowi ewangelickiego charakteru i wychowania dzieci w wierze ewangelickiej. Powyższe sformułowania zawiera co prawda §133 Pragmatyki Służbowej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, który zawiera raczej ideową deklarację i jest przepisem skierowanym do duchownych. Do tego należy dodać przytoczony już §136, którego zdanie drugie nie przewiduje możliwości uzyskania dyspensy od wymogów zachowania wierności Bogu i Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu w osobistym życiu, i przy poszanowaniu ekumenicznym małżonka oraz od nadania domowi ewangelickiego charakteru, a zwłaszcza wychowania dzieci w wierze ewangelickiej. Ostateczna decyzja w tej kwestii należy jednak do rodziców, powinni ją jednak bardzo skrupulatnie przemyśleć i omówić, także ze swoimi duszpasterzami, aby podjąć tę decyzję dla dobra dzieci.
Debata na temat małżeństw mieszanych jest prowadzona przez Konferencję Episkopatu Polski i Polską Radę Ekumeniczną trwa już kilkanaście lat i do tej pory wypracowano jedynie projekt porozumienia polskich Kościołów chrześcijańskich2. W dokumencie jako zasady określono między innymi zasadę szacunku dla kościelnych wymagań prawnych, rozstrzygającego znaczenia decyzji narzeczonych i małżonków, wspólnego obowiązku religijnego wychowania dzieci oraz konfesyjności. Oznacza to, iż wychowanie dzieci powinno mieć charakter konfesyjny, czyli powinno być zakorzenione w konkretnej tradycji wyznaniowej, z uwzględnieniem wrażliwości ekumenicznej.
Małżeństwa mieszane to duże wyzwanie duszpasterskie, teologiczne oraz prawne, wobec konieczności stosowania równoczesnego trzech systemów prawnych - prawa świeckiego, prawa kanonicznego i ewangelickiego prawa kościelnego.
1§137 Pragmatyki Służbowej
2"Małżeństwo chrześcijańskie osób o różnej przynależności wyznaniowej. Deklaracja Kościołów w Polsce na początku Trzeciego Tysiąclecia" (projekt dokumentu z 2011 r.).
