Większość Kościołów wywodzących się ze starożytności, a także Kościół Anglikański przejęły trójstopniowy urząd duchowny – diakona, prezbitera (kapłana) i biskupa, do którego ustanawia się każdorazowo poprzez odrębną ordynację. Oznacza to, że dla przykładu anglikański biskup najpierw był ordynowany na diakona, później ordynowany na prezbitera a na końcu na biskupa. Taka kolej rzeczy występuje także na gruncie ewangelickim, chociaż w marginalnej skali. Urząd prezbitera – kapłana, księdza, pastora, występuje w prawie każdym Kościele, w końcu ktoś musi głosić kazania i sprawować sakramenty.
Urząd biskupa istnieje w różnych formach i nawet w Kościołach, które teoretycznie go odrzucają, ktoś biskupie posługą w takiej lub innej formie pełni. Jeśli zaś chodzi a diakonów: tu pojawia się problem. Czy posługa diakonacka wymaga odrębnego urzędu? Czy jest to urząd o którym czytamy w Księgach Symbolicznych, czy ordynować diakonów? Na te pytania postaram się znaleźć odpowiednie odpowiedzi.
Diakoni w Biblii
Powszechnie uznaje się, że diakoni ustanowieni zostali na prośbę greckojęzycznych chrześcijan, w celu opieki nad wdowami. Wybrano wtedy 7 mężczyzn, którzy zostali przyprowadzeni przed Apostołów, którzy pomodlili się i włożyli na nich ręce. Czy jednak aby na pewno byli to diakoni? W tekście słowo diakon nie pada. Z tego podowu zarówno autor Teologii Nowego Testamentu Roloff jak i komentarz do Biblii Edycji Św. Pawła sugerują, że to nie musieli być diakoni, a prezbiterzy – księża. Być może dopiero później pełniona przez nich posługa wyodrębniła się jako oddzielny urząd. Istotne jednak i nie podlegające dyskusji jest jednak to, że opisie ustaniowienia siedmiu wyraża się troska o Kościół i jego prawidłowe funkcjonowanie. Dopiero z biegiem czasu nastąpił wyraźny podział na biskupów i diakonów. We wstępie do Listu do Filipian czytamy „Paweł i Tymoteusz, słudzy Chrystusa Jezusa, do wszystkich świętych w Chrystusie Jezusie, którzy są w Filippi wraz z biskupami i z diakonami.”. Znany jest także fragment 1 Tm 3, gdzie apostoł Paweł wymienia cechy jakimi charakteryzować się powinni biskupi i diakoni. Co ciekawe urząd diakona zostaje powierzony także kobietom, znanym jako diakonise. O ile biskupi przewodniczy Eucharystii, to diakoni przy niej usługiwali. Nadmienię przy okazji, że w Nowym Testamencie urząd biskupa i prezbitera pozostawał jednym (por. Dz 20,17 i 20,28).
Przekaz Biblijny nie roztrzyga jednak czy diakoni powinni być ordynowani, w końcu słowo to w Nowym Testamencie nie występuje. Jeśli przyjmiemy opis z Dz 6 za autorytarny odnośnie diakonatu, to oczywiste jest, że akt powierzenia urzędu diakońskiego powinien się odbywać przez modlitwę i nałożenie rąk – co jest typowe dla ordynacji, ale nie tylko.
Diakoni we wczesnym Kościele
W Liście Klemensa czytamy „[apostołowie] wybierali ludzi wypróbowanych duchem i ustanawiali ich biskupami i diakonami dla przyszłych wierzących.”. Widzimy więc, że we wczesnym Kościele była świadomość istnienia 2 urzędów z 2 oddzielnymi rytami ustanawiającymi. W czasie eucharystii diakoni pomagali biskupowi i prezbiterom, a po nabożeństwie zanosili Komunię Świętą dla tych, którzy np. z powodu choroby nie mogli być obecni. Diakoni wciąż zajmowali się posługą pomocniczą – niekoniecznie w aspekcie charytatywnym. Dla przykładu żyjący w III wieku Kalikst – późniejszy biskup Rzymu, jako diakon zajmował się uporządkowaniem cmentarzy. Hipolit – w swym porządku kościelnym, odróżnił ordynację diakonacką od prezbiterskiej i biskupiej. Aktu ordynacji diakonackiej dokonywał jedynie biskup – a nie kolegium jak przypadku innych ordynacji. Z czasem pojawiły się także tzw. święcenia niższe – na urząd subdiakona, akolity, czy lektora. Co ciekawe często trzymano się zasady by w jednym Kościele lokalnym liczba diakonów nie przekraczała biblijnej „siódemki”. Dla przykładu Rzym podzielony był na 7 diakonii. Na czele każdej z nich stał diakon, który dopierał sobie pomocników – subdiakonów i akolitów.
Diakoni w średniowieczu
Z czasem diakonat stał się jedynie funkcją przejściową przed otrzymaniem święceń kapłańskich, a zadania diakona stały się przede wszystkim liturgiczne. Od kandydatów na urząd diakona zaczęto wymagać celibatu. Do grona diakonów przestały być także przyjmowane kobiety. Co ciekawe na wschodzie instytucja diakonis zniknęła dopiero w XIII wieku.
Luteranizm a diakoni
Urząd diakona nie leżał w głównym punkcie zainteresowania Reformacji Wittenberskiej. Dla odmiany Kalwin uznał diakonat za jedną z 4 posług w Kościele (pastor, starszy, diakon, doktor). W Kościołach luterańskich – szczególnie w Niemczech zaczęło się mówić o jednej ordynacji i jednym urzędzie. Ordynowany duchowny mógł służyć jako proboszcz (pfarherr), kaznodzieja (prediger) czy diakon (diaconos). Na urząd diakona ordynowany został przez Marcina Lutra Georg Roerer, który najprawdopodobniej także wykonywał zadania charakterystyczne dla urzędu duchownego. Mimo że diakoni zajmowali się także sprawowaniem sakramentów, to ich posługa w stosunku do proboszczy czy kaznodziejów, miała charakter pomocniczny. Z powodu małej ilości źródeł ciężko jest powiedzieć czemu poszło to w tym kierunku. Brak refleksji teologicznej nad tym problemem, być może związany był z potrzebą szybkiego przeogranizowania Kościoła. Przez wieki taki podział utrzymywał się w Kościele Luterańskim. W XIX wieku C. Walther – jeden z przywódców tworzącego się Kościoła Luterańskiego w USA, podkreślał, że istnieje tylko jeden właściwy urząd w Kościele – urząd Służby Słowa. Jeżeli ktoś jest w tej służbie to niezależnie od tego czy nazywany jest seniorem, pastorem, czy diakonem jest w tej samej służbie. Wynikało by z tego, że duchowny który dostaje tytuł diakona jest przede wszystkim duchownym, bo zajmuje się służbą Słowa i Sakramentów. Jednocześnie w XIX wieku następuje powrót diakonatu żeńskiego – który bynajmniej nie jest utożsamiany ze służbą Słowa i Sakramentu, ale jako posługa charytatywna i pomocnicza. W XX wieku diakon będący służbą podobną do wikariusza przestaje funkcjonować, pojawiają się nowe różnorodne formy służby diakonackiej.
Współczesne formy diakonatu
Współcześnie diakonat rozumiany jest w luterańskim świecie w sposób różnorodny. Zarówno jako służba charytatywna, jak i jako część 3-stopniowego urzędu. Niektóre Kościoły na urząd diakona powołują poprzez posłanie lub instalację, inne stosują ordynację, rozumianą zarówno jako odrębną od instalacji właściwej – pastorskiej, jak i zachowując stare rozumienie utożsamiające oba urzędy. W zdecydowanej większości Kościołów luterańskich diakoni nie przewodniczą Eucharystii, zazwyczaj jednak wykonują służbę liturgiczną prowadząc Nabożeństwa Słowa czy rozdzielając Komunię Święta.
Diakoni w USA
Mimo istnienia całej masy Kościołów luterańskich w Stanach Zjednoczonych istotne dla nas są 2 Kościoły: ELCA nurtu liberalnego i LCMS nurtu konfesyjnego.
ELCA oprócz tradycyjnego diakonatu żeńskiego posiada służbę diakonacką – deaconal minister, osoby wykonujące ten urząd nieoficjalnie zwane są także diakonami. Słudzy diakonijni wykonują służbę pomocniczą – mogą być poproszeni o zwiastowanie Słowa, mogą pomagać w nabożeństwie, zajmować się specjalistyczną posługą kapelańską czy pracą socjalną. Sługa diakonijny nie jest ordynowany, jest poświęcany – konsekrowany do swojej służby. Ceremonii tej zazwyczaj przewodniczy biskup. Przyjętą regułą jest, że diakon nie używa stuły diakonackiej, może natomiast używać dalmatyki podczas nabożeństwa eucharystycznego. Jednak zasada ta nie jest zbytnio przestrzegana.
LCMS posiada oddzielnie służbę diakonis, a także diakonów – zdarza się, że obojga płci. Diakoni przygotowywani są do swej służby w różnych ośrodkach, z czego szczególnie rozbudowany jest ośrodek w Atlantic District. Diakonat rozumiany jest jako posługa Słowa i Służby. Diakon nie jest ordynowany ale instalowany. Ordynacja odnosi się tylko do służby pastorskiej.
Diakoni w Niemczech
W przypadku Niemiec istotne są 2 tradycje: Kościoły Krajowe zrzeszone w VELK i SELK.
W krajowych Kościołach ewangelickich diakon jest kimś pomiędzy kaznodzieją a pracownikiem socjalnym. Chętni do zostania diakonami odbywają 5 letni kurs. Po ukończeniu kursu zapisują się do stowarzyszenia diakonów lub diakonis.
SELK posiada z jednej strony diakonów parafialnych – pfarrdiakon i urząd diakona i diakonisy. Najprościej można ująć to w ten sposób, że pfarrdiakon jest bardziej typowym duchownym pomocnicznym, może np. głosić kazania. Urząd ten powierza się tylko mężczyznom. Zaś urząd diakona i diakonisy bardziej skupiony na jest na służbie charytatywnej. Do służby diakońskiej powołuje się poprzez specjalny akt liturgiczny, nie jest to jednak ordynacja.
Diakoni w Polsce
Diakon w rozumieniu Pragmatyki Służbowej jest jedną z 3 posług w ramach jednego urzędu duchownego. Diakoni podobnie jak księża są ordynowani. Posługa diakona, jest posługą powierzoną mężczyznom i kobietom, i polega na : pracy charytatywnej, ewangelizacyjno-misyjnej i pomocniczej Służbie Słowa. Diakon może nosić specjalną togę diakońską lub albę ze stułą diakońską.
Diakoni w Rosji
Syberyjski Kościół Ewangelicko-Luterański posiada służbe diakonów-mężczyzn powoływanych poprzez akt ordynacji. Od 10 lat na urząd pastorski ordynuje się tylko tych, którzy wcześniej pełnili służbę diakonacką.
W Kościele Ingrii diakon jest jednym z 3 stopni służby duchownej. Ciekawostką jest, że w Kościele tym diakoni noszą stułę zawieszaną na sposób prawosławny.
Diakoni na Litwie
Luterański Kościół na Litwie przyjmuje trójstopniowy urząd duchownego, składający się z diakonów, księży i biskupów. Kościół na Litwie nie ordynuje na diakonów kobiet.
Diakoni w perspektywie ugody z Porvoo
Ugoda z Porvoo dotyczy przede wszystkim służby biskupiej, no i z praktycznego punktu widzenia także prezbiterskiej. W kwestii diakonatu wychodzi raczej z założenia, że najistotniejszy jest cel diakonatu, a nie to jako co będziemy go traktować. Kościoły zrzeszone w Porvoo opracowały swoje dość obszerne wyjaśnienie problemu, co mogłoby być podstawą następnego referatu.
Diakoni w perspektywie dokumentu z Limy
Dokument z Limy preferuje trójstopniowy urząd posługiwania – diakona, prezbitera i biskupa. Zachęca do tego by diakon był nie tylko urzędem pomocniczym w liturgii, ale także by był unaocznieniem służby Kościoła w świecie. Akt ordynacji związany jest z daniem charyzmatu. Urząd powinien być wykonywany w sposób kolegialny i w łonie Kościoła. Ordynacja jest inwokacją do Boga.
