Zasadniczo termin świątynia nie jest najbardziej właściwy w stosunku do budynku w którym odbywają się nabożeństwa, jednak stał się on także na gruncie luterańskim dość popularny, a może wręcz i powszechny. Bardziej popularne są takie terminy jak „Dom Boży”, „Dom modlitwy”, lub po prostu kościół lub kaplica. W stosunku do kościołów będących siedzibami biskupów – szczególnie w Skandynawii i w krajach bałtyckich używa się określenia katedra. W rozumieniu ewangelicko-luterańskim Bóg i Jego obecność nie ogranicza się do budynków kościelnych, zaś one same nie mają jakiejś wartości samej z siebie, lecz poprzez to co się w nich dzieje. Właściwym celem istnienia dla luterańskich kościołów jest „oddawanie Bogu czci w duchu i wprawdzie” co wynika z przykazania Jezusa Chrystusa.
Cel istnienia budynków kościelnych można ująć w dwóch hasłach. Pierwsze jest to hasło, które znaleźć można w górskim kościele w Seiffen w Saksonii, brzmi ono: dla chwały Bożej i zbawienia człowieka. Jest to oczywisty cel Kościoła jako wspólnoty, który realizuje się w budynku kościelnym. Chwała Boża realizuje się poprzez modlitwę i śpiew w trakcie nabożeństwa. Zbawienie człowieka związane jest z głoszeniem Słowa Bożego, które w rozumieniu luterańskim zwiastowane jest zarówno w sposób niewidzialny – a więc poprzez kazanie, jak i w sposób widzialny – tj Sakramenty Święte: Chrzest Święty i błogosławiony Sakrament Ołtarza. Drugie hasło związane z rolą świątyni są to słowa ks. dra Marcina Lutra wypowiedziane podczas poświęcenia kościoła w Torgau : „aby się tu nic innego nie działo jak to, żeby sam Pan do nas tu przemawiał w Słowie Swoim Świętym, a my byśmy odpowiadali mu poprzez modlitwę i śpiew pochwalny”. Ten dialog między Bogiem a wspólnotą – zborem, jest kluczowy w luterańskim spojrzeniu na rolę kościołów.
Kościół lub kaplicy są szczególne z powodu tego co się w nich dzieje. Z tego też powodu nie powinny mieć w Domu Bożym miejsca rzeczy godzące w godność tego miejsca. W kościele nie może panować identyczna atmosfera jak na ulicy. Takie poniekąd oddzielenie Domu Bożego od świata ma pomóc wiernemu w wyciszeniu się i skupieniu na modlitwie. Luteranie nie są jednak związani bezwględnie z budynkami kościelnymi. Jak to stwierdził ks. dr Marcin Luter: „Gdybyśmy takiego kościoła nie mieli, moglibyśmy też na dziedzińcu zamkowym przy studni głosić Słowo Boże. Duch Boży nie jest z przestrzenią związany”. Taka sytuacja miała miejsce wśród Polaków-ewangelików na Śląsku Cieszyńskim, którzy w wyniku kontrreformacji zmuszeni zostali do niejawnej praktyki religijnej. Wierni udawali się w odludne górskie tereny, gdzie przy kamiennych ołtarzach sprawowane były potajemne nabożeństwa, prowadzone z reguły przez księży ze Słowacji. Do dziś zachowały się jeszcze ołtarze z tamtych czasów.
Ze względu na szczególne znaczenie Domu Bożego budynki kościelne są poświęcone poprzez Słowo i modlitwę. Tradycyjnie aktu poświęcenia dokonuje biskup. Jeśli Kościół stawiany jest od podstaw, najpierw następuje poświęcenie kamienia węgielnego. Biskup dokonując poświęcenia kamienia węgielnego wypowiada słowa modlitwy: „W wierze w Pana naszego Jezusa Chrystusa położyliśmy i poświęciliśmy ten kamień węgielny pod kościół ewangelicko-augsburski w ...................... . Oby tu po wszystkie wieki szczera wiara, pokój, bratnia miłość i prawdziwa bojaźń Pańska zamieszkały: W imię OJCA † i SYNA † i DUCHA ŚWIĘTEGO”. Następnie kiedy Kościół zostanie już wybudowany zostaje on poświęcony poprzez Słowo i modlitwę również przez biskupa. Najpierw biskup dokonuje uroczystego otwarcia kościoła wypowiadając słowa modlitwy: „ Tak mówi Pan: Otwórzcie bramy, niech wejdzie naród sprawiedliwy, który dochowuje wierności!Na mocy tego Słowa otwieram bramy tej świątyni: W imię † Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen.”. Następnie po wejściu do kościoła następuje poświęcenie właściwe zawierające poświęcenie ołtarza, ambony, chrzcielnicy, organów, zakończone modlitwą: „Po tak usilnym wezwaniu Boga Trójjedynego i wysłuchaniu Jego Słowa, nie wątpimy, że Bóg udzieli nam tego, o co Go prosiliśmy. W tej przeto wierze w Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zostaje poświęcony ten Dom Boży ..... (Biskup wymienia imię lub nazwę) wraz z jego wszystkimi sprzętami liturgicznymi na przybytek Boży. Niech on będzie po wszystkie czasy własnością Pańską, do której nic nieczystego i pospolitego nie powinno mieć wstępu. Niech błogosławiony będzie ten DOM BOŻY i WSZYSTKO co w sobie zawiera: W imię Ojca (†) i Syna, (†) i Ducha (†) Świętego.”. Modlitwa ta zawiera więc wykład tego do czego Dom Boży jest przeznaczony.
Pewną tradycją występującą szczególnie na Śląsku Cieszyńskim są rocznice poświęcenia kościoła, które jeśli chodzi o zewnętrzną oprawę mogą przypominać rzymsko-katolickie odpusty. Tradycyjnie na pamiątkę poświęcenia zaprasza się do wygłoszenia kazania duchownego z innej parafii, w niektórych parafiach ze względu na dużą liczbę uczestniczących odbywają się równolegle dwa nabożeństwa – jedno w kościele, a drugie na zewnątrz.
Dom Boży jednak to nie tylko miejsce, ale przede wszystkim jego zawartość. Aby kościół mógł spełniać swoje cele względem lokalnej wspólnoty, powinien zawierać odpowiednie wyposażenie. Podstawym miejscem w Kościele jest ołtarz. Luteranizm jest jedynym wyznaniem protestanckim w którym stół komunijny nazywany jest właśnie ołtarzem. Jest także jedynym wyznaniem protestanckim w którym ołtarz umiejscowiony jest w taki sposób, że celebrujący nabożeństwo duchowny odwrócony jest tyłem do wiernych. Jednakże w ostatnich latach pojawiają się ołtarze ustawione w taki sposób, że całe nabożeństwo ksiądz zwrócony jest do wiernych. Na środku ołtarza powinien stać krucyfiks – który jest 'godłem' wiary chrześcijańskiej. To właśnie w nim wyraża się tak istotna w luteranizmie teologia krzyża. Oprócz krucyfiksu znajdują się świece – najczęściej 2 lub 6. Pod krucyfiksem leży otwarta Biblia, jednak w ostatnich latach głównie na zachodzie odchodzi się od tego zwyczaju. Obok często leży Agenda – a więc odpowiednik mszału. Podczas nabożeństwa na ołtarzu leżą naczynia komunijne, które powinny być przykryte welum w kolorze liturgicznym, bądź białym. Często ołtarz udekorowany jest kwiatami, które powinny być żywe. Ołtarz przykryty jest białym obrusem spod którego często wystaje antependium w barwie liturgicznej. Ołtarz jest przede wszystkim miejscem związanym ze sprawowaniem Sakramentu Eucharystii i z modlitwą. Przed ołtarzem odbywa się także większość ceremonii kościelnych: śluby, konfirmacje czy spowiedź indywidualna.
Drugim istotnym miejscem jest ambona – jest to podwyższone miejsce z którego wygłaszane jest kazanie. W kościele luterańskim istnieją różne formy ambon, zdarza się także, że są umiejscowione nad ołtarzem. Ambona również może być udekorowana antependium we właściwej barwie liturgicznej.
Trzecim istotnym miejscem jest chrzcielnica, a więc miejscem w którym udzielany jest sakrament chrztu. Tradycyjnie udzielany jest on niemowlętom poprzez 3-krotne polanie lub pokropienie. Ze względów ekumenicznych oficjalnie praktykowany jest obecnie tylko poprzez polanie.
Na koniec dodam jeszcze, że wiele kościołów luterańskich posiada swoje nazwy. Często nazwa związana jest z tym, że kościół powstał jako świątynia rzymskokatolicka (np. kościół ewangelicki św. Krzysztofa we Wrocławiu), ale także kościoły od początku luterańskie posiadają swoje imiona (np. kościół św. Trójcy w Warszawie, czy św. Jana w Pile).
Bibliografia:
- http://www.luteranie.net/index.php?option=18&action=articles_show&art_id=43, dostęp 8.01.2013
- http://www.ekir.de/www/glauben/gottesdienst.php, dostęp 7.01.2013
- http://pl.wikipedia.org/wiki/%22Le%C5%9Bne_ko%C5%9Bcio%C5%82y%22_ewangelickie_w_Beskidach, dostęp 10.01.2013
- Agenda II cz. III – Poświęcenia
- Ks. Otton Krenz, Dom Boży; Kalendarz Ewangelicki 1959
- Luterańska Agenda Liturgiczna, Cieczyn 2012
