Liturgia i modlitwa

Niemieccy bracia i  siostry zadali mnie na wspólną konferencję dwa pytania dotyczące sprawowania Wieczerzy Pańskiej w Polsce przez Kościół Ewangelicko – Augsburski:

1. Jakie nazwy w Polsce używa się na określenie Wieczerzy Pańskiej?
2. W którym miejscu nabożeństwa sprawowana jest Wieczerza Pańska?

Chcąc odpowiedzieć na te pytania należy jednak wpierw stwierdzić, że Kościół Ewangelicko – Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej to niejednolita wspólnota luteran powstała po I wojnie światowej (1918) z samodzielnych Kościołów znajdujących się na terenie byłych zaborów: rosyjskiego, austriackiego i pruskiego.[1] W każdym z tych zaborów istniał Kościół Ewangelicki, który miał swoje tradycje i swoje specyfikum. Każdy z tych Kościołów, choć przyznawał się do Ksiąg Wyznaniowych zawartych w Księdze Zgody (Liber Concordiae) z roku 1580, to jednak posiadał swoje własne Agendy formułujące porządek nabożeństwa, oraz posiadał swoje własne tradycje, których po dzień dzisiejszy trudno jest ujednolicić. W dawnej Polsce, o której pisze wybitny historyk ewangelicki w Polsce prof. dr Oskar Bartel w swojej niewielkiej pracy p.t.: „Protestantyzm Polski” [2] wydanym w Warszawie przez luterańskie Wydawnictwo „Zwiastun” w roku 1963 pisze, że na polskim sejmie katolicy oskarżali luteran, że odprawiają swoje nabożeństwa w szatach liturgicznych Kościoła katolickiego i według zmienionego porządku liturgicznego tego Kościoła. Zapewne chodziło o polskie tłumaczenie „Deutsche Messe” ks. dr. Marcina Lutra.

Na innych terenach obowiązywały inne Agendy oparte o tzw. „Porządki Kościelne” cieszyńskie, pszczyński, mazurskie. Porządek Kościelny księcia cieszyńskiego Wacława Adama z dnia 19 stycznia 1568 r. mówiąc o nabożeństwie ewangelickim używa określenia: „Sakrament Wieczerzy Pańskiej” – „O Svatosty Wieczerzy Panie”, ale także określenie Lutra – „msza” – „mssa”. Msza luterańska na Śląsku Cieszyńskim była odprawiana w języku czeskim i łacińskim. Pierwsza część kończyła się tzw. „Patrem”, czyli Nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniem wiary. Druga część nabożeństwa rozpoczynała się od łacińskiej prefacji ("Dominus vobicum, Sursum corda, Gratias agamus... Vere dignum et justum est,aequum et salutare, nos tibi semper, et ubique gratias agere..."), czyli od liturgii Sakramentu Ołtarza.  Ale przystępujący do komunii świętej nazwani tu są „komunikantami”. Tak, więc Sakrament Ołtarza od początku na Śląsku Cieszyńskim sprawowany był wyłącznie w czasie nabożeństwa zwanego też mszą.

Drugi Porządek Kościelny cieszyńskiej księżnej Katarzyny Sydonii, wdowy po Wacławie Adamie, wydany w 10 lat po pierwszym w roku 1578 mówi także o „świętym czcigodnym sakramencie ciała i krwi Chrystusowej”, ale i o „Wieczerzy Pańskiej’. Nabożeństwo ma być odprawiane w językach: czeskim, łacińskim i niemieckim, z tym, że w miastach może być język łaciński ze względu na szkoły, a po wioskach po czesku lub niemiecku. W wielkie święta należy śpiewać prefacje po łacinie ("Vere dignum et justum est...) . Słowa Ustanowienia mają być śpiewane. Sakrament Ołtarza sprawowany był w drugiej części nabożeństwa.

Prawdopodobnie dopiero po kontrreformacji zaczęto na Śląsku Cieszyńskim osobno odprawiać nabożeństwa Słowa, gdzie głównym szczytem jest kazanie, oraz osobne nabożeństwo Wieczerzy Pańskiej. I tak w niektórych parafiach po obu stronach Olzy pozostało aż po dzień dzisiejszy. Ale co dziwnego tu spotykamy? Prawie we wszystkich kaplicach i kościołach filialnych nabożeństwo główne odprawiane jest z Sakramentem Ołtarza, a tylko w kościołach parafialnych odprawia się osobno nabożeństwo kazalne i osobno nabożeństwo Sakramentu Ołtarza, które wtedy rozpoczyna się od Spowiedzi i kończy się liturgią eucharystyczną. W tamtych wiekach Kościół na Śląsku Cieszyńskim posługiwał się agendami słowackimi lub austriackimi, gdzie prawdopodobnie nabożeństwo Słowa było oddzielone od nabożeństwa Sakramentu Ołtarza. Tu używano nazwy – Wieczerza Pańska. Zresztą w okresie powojennym, po II wojnie światowej (1945), podobnie było jeszcze na Górnym Śląsku i na Mazurach.

W roku 1889 wyszła pierwsza część Agendy dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim, która stosowana była w Polsce, a od roku 1920 aż do roku 1955 także na Śląsku Cieszyńskim po obu stronach Olzy (polskiej i czeskiej). Jest to przekład Agendy saksońskiej. Nabożeństwo główne zawsze połączone było z Komunią Świętą. Agenda ta używa nazwy „Komunia Święta”. Podobnie i Śpiewnik dla Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego w Królestwie Polskim wydany w Warszawie w roku 1899, który zawiera tylko jeden porządek nabożeństwa i to zawsze z Komunią Świętą. Spowiedź przewidziana jest po za nabożeństwem głównym, a więc w sobotę wieczorem lub w niedziele przed samym nabożeństwem głównym.

Po II wojnie światowej (1945) wyszła nowa Agenda w roku 1955, która zawiera różne porządki nabożeństwa, ale najważniejszym porządkiem jest: „Służba Boża, czyli porządek nabożeństwa głównego” składający się z: przygotowania do Komunii Świętej, najczęściej w sobotę wieczorem (nigdzie nie stosowany!), Spowiedzi, części kazalnej (Nabożeństwo Słowa) i części komunijnej. Śpiewnik do tejże Agendy zawiera m.in. porządki nabożeństw: głównego z Komunią Świętą i głównego bez Komunii Świętej, która jest właściwie zmodyfikowaną liturgią unijną (nigdy ta forma nie była stosowana!). Już w roku 1965 wyszedł zupełnie nowy Śpiewnik, który ku zdumieniu wielu, zawiera wyrażne trendy cieszyńskie (nigdzie w innych diecezjach nie stosowane!) wśród porządków nabożeństw dwa zasadnicze:

1. Porządek nabożeństwa głównego bez Komunii Św.
2. Porządek Spowiedzi i Komunii Św. z tzw. „liturgią komunijną” z nieco zmienioną formą.

Podobne formy zawierały śpiewniki:

1. Z roku 1947  kilka wydań Małego Śpiewnika Kościelnego ks. seniora Ryszarda Trenklera z Torunia w którym zatytułowane jest „Nabożeństwo główne ze spowiedzią i Komunią św.” 
2. W roku 1948 wyszedł śpiewnik ówczesnej Chrześcijańskiej Rady Ekumenicznej w Polsce (Dzisiaj: Polska Rada Ekumeniczna), który oprócz 610 ekumenicznych pieśni zawiera dodatek dla Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego w RP, który jest antycypacją Agendy z roku 1955. W tym śpiewniku po raz pierwszy użyte są dwa określenia Wieczerzy Pańskiej: „Komunia św. (Eucharystia)”.

Ze względu na wyczerpanie się Agendy z roku 1955, w roku 1995 wyszedł nowy porządek nabożeństwa tzw. Ordo (Ordinarium) zatwierdzony do użytku przez Radę Synodalną z dnia 10 czerwca 1955 r., którego jeden z trzch porządków liturgicznych stał się również antycypacją nowego Śpiewnika Ewangelickiego [ŚE] wydanego w roku 2002, a zatwierdzonego do użytku przez X Synod Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego RP w 2001 roku.

Śpiewnik ten w dziale porządków nabożeństw luterańskiego i reformowanego na pierwszym miejscu stawia porządek nabożeństwa głównego z Sakramentem Ołtarza składający się z:

1. Wstępu – powitania,
2. Spowiedzi i absolucji (przy czym spowiedź może mieć miejsce: przed nabożeństwem, przed „Kyrie”, lub przed częścią Sakramentu Ołtarza - wpływ cieszyński).
3. Liturgia Słowa,
4. LITURGIA SAKRAMENTU OŁTARZA (EUCHARYSTYCZNA)
5. Liturgia pokomunijna.

Dlaczego zrezygnowaliśmy z określenia „liturgii komunijnej”?

Zostało to określenie zakwestionowane przez teologów, którzy słusznie twierdzili, że nie ma „liturgii komunijnej”, gdyż Komunia Święta – dystrybucja, jest tylko małym wycinkiem Wieczerzy Pańskiej. Z tego względu Międzykościelna Komisja Śpiewnikowa po dłuższej dyskusji zadecydowała nadać nazwę luterańskiemu nabożeństwu z Wieczerzą Świętą – „Nabożeństwo Główne z Sakramentem Ołtarza”, zgodnie z Małym i Dużym Katechizmem ks. dr. Marcina Lutra.

Użyto tu także słowa „EUCHARYSTIA” (w nawiasie), ponieważ wiele luterańskich Kościołów na świecie używa także tej nazwy, zgodnie zresztą z księgami symbolicznymi luteranizmu.

Tak, więc aktualnie Wieczerza Pańska w Kościele Ewangelicko – Augsburskim w Polsce, ale także w wielu parafiach luterańskich w Czechach na Zaolziu, z których Kościołami współpracowaliśmy przy opracowywaniu Śpiewnika Ewangelickiego odbywa się w czasie nabożeństwa głównego po kazaniu. Tak sprawowana jest Wieczerza Pańska prawie we wszystkich parafiach w Polsce, za wyjątkiem dosłownie kilku parafii na Śląsku Cieszyńskim i Górnym Śląsku, gdzie Eucharystia sprawowana jest w specjalnym nabożeństwie, albo przed, albo też po głównym nabożeństwie Słowa. Osobiście mam nadzieję, że kiedyś i to się zmieni. Wtedy nasz Kościół w 100 procentach powróci do trzech porządków Marcina Lutra, gdzie Eucharystia zawsze była sprawowana po kazaniu, jak również do porządków kościelnych XVI i XVII wieku oraz do Ksiąg Symbolicznych luteranizmu i aktualnej Pragmatyki Służbowej Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego w RP.