Umiejscowienie księgi w kanonie biblijnym jest elementem tradycji, który ma wpływ na percepcję kluczowych wątków Biblii. Zwyczajowo w każdym kanonie grupuje się księgi w dość jednolite grupy. Zakwalifikowanie księgi do jednej z tych grup, nakłania do ich interpretacji w podobny sposób. Uwaga interpretatorów jest skierowana na dostrzeganie cech wspólnych i spłycanie różnic między księgami należącymi do tej samej kategorii. To wpływa również na rozumienie terminów, którymi określa się kategorie ksiąg.
W kanonie hebrajskim główne grupy ksiąg nazwane są: Tora, Prorocy i Pisma; kanony chrześcijańskie dzielą księgi na dwa testamenty: Stary i Nowy, a w ramach każdego z nich stosują podział na księgi: historyczne, mądrościowe i prorockie. W każdym z kanonów jest kategoria pism prorockich, jednak w każdym z nich w skład tej kategorii wchodzą inne księgi, co wpływa na rozumienie proroctwa.
Ponadto w badaniach można zauważyć pewną makrostrukturę Biblii, która w każdym kanonie będzie się różnić. Dotyczy to zarówno znajdowania powiązań, między głównymi grupami ksiąg, jak i uporządkowania ksiąg w obrębie danej grupy. Ponadto możliwy jest różny podział treści na potrzeby analizy. W kanonie hebrajskim 12 Proroków stanowi jedną obszerną księgę. Biblista korzystający z kanonu hebrajskiego, analizując tekst 12 Proroków, może przeprowadzić podział tekstu na jednostki, których granice nie będą pokrywać się z tradycyjnymi granicami utrwalonymi w kanonach chrześcijańskich, gdzie tekst ten stanowi 12 oddzielnych ksiąg.
Wszystkie opisane wyżej czynniki wpływają na rozumienie znaczenia proroctwa i ksiąg 12 proroków w różnych tradycjach wyznaniowych, korzystających z różnych kanonów biblijnych. Różnice zwykle nie są duże, ale jak głosi przysłowie: „diabeł tkwi w szczegółach”.
Kanony chrześcijańskie
Pomimo braku zgodności chrześcijan co do przynależności kanonicznej niektórych ksiąg, postanowiłem omówić kanony chrześcijańskie łącznie. Różnice między kanonami w interesującym nas zakresie są niewielkie. Nazwy ksiąg, które występują tylko w niektórych kanonach, będę ujmował w nawiasy kwadratowe np.: [Księga Barucha], [List Jeremiasza].
Umiejscowienie kanoniczne 12 proroków w kanonach chrześcijańskich:
Stary Testament
Księgi historyczne
Księgi mądrościowe
Księgi prorockie
Więksi Prorocy
Izajasz
Jeremiasz, Treny, [Księga Barucha], [List Jeremiasza]
Ezechiel
Daniel
Mniejsi Prorocy: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasza, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz
Nowy Testament
Księgi historyczne
Księgi mądrościowe
Księgi prorockie = [Apokalipsa św. Jana]
W kanonach chrześcijańskich widać równoległy charakter głównego poziomu makrostruktury – księgi w obu Testamentach pogrupowane są w występujące w takiej samej kolejności kategorie. Całe starotestamentowe proroctwo w Nowym Testamencie znajduje odbicie w jednej księdze – [Apokalipsie (Objawieniu) św. Jana], która ma taki sam wpływ na rozumienie proroctwa w chrześcijaństwie jak wszystkie księgi prorockie Starego Testamentu.
W ramach każdego z testamentów można zapytać się o relacje między poszczególnymi kategoriami ksiąg. Struktura równoległa raczej na tym poziomie nie występuje, gdyż grupy mają różne liczby ksiąg. Możliwe są zatem struktury koncentryczne i liniowe:
Struktura koncentryczna:
Księgi prorockie, wraz z księgami historycznymi stanowią tło dla ksiąg mądrościowych. W tym ujęciu proroctwo razem z historią jest źródłem mądrości. Należy szukać powiązań między księgami historycznymi a księgami prorockimi. Ta struktura upodabnia koncepcję proroctwa do tej wynikającej z kanonu hebrajskiego.
Struktura liniowa:
Księgi historyczne są źródłem dla ksiąg mądrościowych, które są podstawą dla ksiąg prorockich. W tym ujęciu proroctwo jest przedstawione jako cel rozwoju duchowego. Należy szukać związku przyczynowo-skutkowego między głównymi wątkami każdej części.
Kolejnym krokiem koniecznym do odkrycia znaczenia 12 proroków w tradycjach chrześcijańskich jest ich zrozumienie na tle starotestamentowego proroctwa. Widoczny jest podział na większych i mniejszych proroków. Możliwe jest doszukanie się w tym struktury równoległej:
| Proroctwo | Izajasz | Jeremiasz+Treny+[] |
Ezechiel | Daniel |
| Boże Panowanie | Ozeasz | Joel | Amos | Abdiasz |
| Uniwersalizm Zbawienia | Jonasz | Micheasz | Nahum | Habakuk |
| Elity Ludu Bożego | Sofoniasz | Aggeusz | Zachariasz | Malachiasz |
W każdym z tych przypadków należy znaleźć wspólne przesłanie każdej serii i wspólny motyw dla wszystkich ksiąg zajmujących tę samą pozycję w serii.
Przy interpretacji kanonicznej np. księgi Amosa szukalibyśmy wspólnego motywu z księgami Ozeasza, Joela, Abdiasza. Takim motywem może być Boża walka o panowanie przedstawiana na różne sposoby w tych księgach.
Wspólnego przesłania dla księgi Amosa szukalibyśmy w księgach Ezechiela, Nahuma i Zachariasza. Takim przesłaniem mogą być wnioski dotyczące znaczenia Świątyni Jerozolimskiej. Co prawda w księgach Amosa i Nahuma Świątynia Jerozolimska nie zajmuje wyraźnie zaznaczonej pozycji, ale można pośrednio wyciągnąć wnioski dotyczące jej znaczenia, poprzez analizę m.in.: krytyki schizmatyckiego kultu w Betel i zapowiedzi zniszczenia stolicy imperium zagrażającego Jerozolimie.
Można przyjąć, że w tym modelu struktury, każdy Prorok Większy jest patronem 3 Proroków Mniejszych.
W kanonie chrześcijańskim każda z ksiąg 12 proroków przedstawia proroctwo z innej perspektywy. Obecność w kanonie w blokach prorockich tekstów apokaliptycznych na pozycjach o dużym znaczeniu w strukturze, takich jak Apokalipsa św. Jana i Księga Daniela podkreśla futurystyczny i duchowy charakter proroctwa.
Kanon hebrajski
Kanon hebrajski 12 proroków umieszcza w kanonie w następujący sposób:
Tora
Prorocy
Wcześni: Jozue, Sędziów, Samuel, Królewska
Późni/Pisarze: Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel, 12 Proroków
Pisma
Tradycyjnie przyjmuje się, że kanon hebrajski ma makrostrukturę liniową, w której każda kolejna część jest komentarzem do poprzednich części. Proroctwo jest pierwszym właściwym komentarzem Tory.
W porównaniu do kanonów chrześcijańskich widać następujące różnice:
-) Prorocy wcześniejsi to księgi, które w kanonach chrześcijańskich stanowią trzon ksiąg historycznych.
-) Brakuje ksiąg o charakterze apokaliptycznym: Apokalipsy św. Jana, Daniela, a z ksiąg związanych ze szkołą Jeremiasza ostała się sama Księga Jeremiasza. Część z nich nie mieści się w kanonie hebrajskim, a Księga Daniela i Treny wchodzą w skład Pism.
-) Treść jest podzielona na mniej ksiąg. 12 proroków to jedna księga, która zbiera treść mniejszych proroków. Księgi Samuela i Królewska w kanonach chrześcijańskich są podzielone.
W tym ułożeniu kanonicznym wyróżnione są następujące motywy proroctwa:
| Temat | Wcześni Prorocy | Późni Prorocy/Prorocy-Pisarze | |||
| Wolność | Uzyskanie/Odzyskanie | Jozue | Ezechiel | ||
| Utrzymanie | Sędziów | 12 proroków | |||
| Monarchia | Teocentryczna | Samuela | Izajasz | ||
| Antropocentryczna | Królewska | Jeremiasz | |||
W kanonie hebrajskim księgi Sędziów i 12 Proroków są ze sobą powiązane. W obu można dostrzec strukturę koncentryczną, a same też sprawiają wrażenie jakby były dwiema połówkami dzieła o strukturze koncentrycznej. To sprawia, że działalność każdego z 12 proroków i 12 sędziów rozpatrywana jest w kontekście działania 4 mężów bożych, zgodnie z tabelą:
| Sędzia | Otniel | Ehud | Szamgar | Debora i Barak | Gedeon | Tola |
| Prorok z 12 | Malachiasz | Zachariasz | Aggeusz | Sofoniasz | Habakuk | Nahum |
| Sędzia | Samson | Abdon | Elon | Ibsan | Jefte | Jair |
| Prorok z 12 | Ozeasz | Joel | Amos | Abdiasz | Jonasz | Micheasz |
W kanonie hebrajskim wśród Proroków apokaliptyczny charakter mają jedynie fragmenty niektórych ksiąg. Umieszczenie politycznej historii Izraela w bloku pism prorockich nadaje hebrajskiemu rozumienia proroctwa pragmatyczny i polityczny wymiar. Głównym wątkiem księgi 12 Proroków jest utrzymanie wolności wobec różnych zagrożeń. Każdy z 12 proroków, podobnie jak każdy z sędziów, przedstawia rozwiązanie niektórych problemów zagrażających wolności Ludu Bożego.
Podsumowanie
Odmienna organizacja treści w kanonach chrześcijańskich i hebrajskim, objawiająca się innym składem i strukturą zbioru ksiąg prorockich, powoduje rozbieżne rozumienie istoty proroctwa. Pojmowanie istoty proroctwa jest kluczowe dla interpretacji ksiąg prorockich, stąd też kanon ma wpływ na rozumienie poszczególnych ksiąg.
W kanonie hebrajskim znaczenie wszystkich ksiąg prorockich jest podobne, gdyż w nim podział ksiąg prorockich na każdym poziomie dzieli je na zbiory o równej liczbie ksiąg. Inaczej jest z kanonami chrześcijańskimi. Występuje w nich asymetria grupowania ksiąg prorockich. Na poziomie kanonu mamy 2 grupy ksiąg prorockich o podobnym wpływie na rozumienie natury proroctwa: księgi prorockie Nowego Testamentu, składające się tylko z Apokalipsy św. Jana i księgi prorockie Starego Testamentu, zawierające w zależności od kanonu 17-19 ksiąg. Księgi prorockie Starego Testamentu można podzielić na 2 grupy o podobnym znaczeniu: 12 ksiąg mniejszych proroków i 4 księgi większych proroków z zależną od kanonu grupą pism Szkoły Jeremiasza.
Tabela przedstawia porównanie rozumienia istoty proroctwa i znaczenia 12 Proroków w różnych kontekstach kanonicznych:
| Kanony chrześcijańskie | Kanon hebrajski | |
| Rozumienie proroctwa w kanonie |
Nadnaturalna komunikacja Boga |
Pragmatyczny komentarz do Bożego Prawa, pomagający zastosować je we współczesnej sytuacji. |
| Rozumienie treści 12 Proroków |
12 różnych spojrzeń na naturę proroctwa. |
Propozycje odpowiedzi na różne zagrożenia wolności Ludu Bożego. |
