Wspólne nauki Didache, Listu Klemensa i Listu Barnaby
Czym jest Tradycja apostolska?
Ireneusz z Lyonu w swoim dziele Adversus Haereses wspomina o istnieniu ludów, które wierzą w Chrystusa, mimo że nie posługują się papierem ani atramentem, swoje zbawienie zaś mają zapisane w sercach przez Ducha Świętego i wiernie strzegą starożytnej Tradycji1. Ta starożytna Tradycja oznacza naukę chrześcijańską, którą apostołowie przekazali ustnie późniejszym pokoleniom. Ze względu na pochodzenie od apostołów mówi się więc o Tradycji apostolskiej.
Można nieraz spotkać się ze stwierdzeniem, że samo Pismo Święte nie wystarcza do pełnego poznania nauki apostolskiej, lecz konieczne jest odwołanie się również do ustnej Tradycji. W tym kontekście przywoływany jest werset z Drugiego Listu do Tesaloniczan: Dlatego więc, bracia, trwajcie i trzymajcie się mocno tradycji, którą przekazaliśmy wam ustnie czy też za pośrednictwem naszego listu [2 Tes 2, 15 - Biblia Ekumeniczna]. Nie należy wyciągać z tych słów zbyt pochopnych wniosków - przytoczone napomnienie dotyczy konkretnej społeczności i źródeł jej dostępnych. Nie da się na tej podstawie ustalić czy pisma Nowego Testamentu zawierają całą naukę apostolską czy nie. Natomiast nie można zaprzeczyć, że ta nauka była rozpowszechniana na dwa podstawowe sposoby: ustne zwiastowanie i spisane świadectwo. Jak zatem rozpoznać to, co należy do Tradycji apostolskiej?
Kryterium Wincentego z Lerynu
W połowie piątego wieku Wincencty z Lerynu podał kryterium, wedle którego można zorientować się co stanowi Tradycję Kościoła katolickiego. Należy odwołać się do tego w co wszędzie i w co zawsze, i w co wszyscy wierzyli (quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est). A stanie się to wtedy dopiero, gdy podążymy za powszechnością, starożytnością i jednomyślnością. Podążymy za powszechnością, jeżeli za prawdziwą uznamy tylko tę wiarę, którą cały Kościół na ziemi wyznaje, za starożytnością, jeżeli ani na krok nie odstąpimy od tego pojmowania, które wyraźnie podzielali święci przodkowie i ojcowie nasi; za jednomyślnością zaś wtedy, jeżeli w obrębie tej starożytności za swoje uznamy określenia i poglądy wszystkich lub prawie wszystkich2.
Intuicja wyrażona przez kryterium Wincentego wydaje się być słuszna. Jeżeli można wskazać jakąś naukę, która była powszechnie przyjmowana przez chrześcijan w całym Kościele w danym okresie to zapewne jej źródło pochodzi z wcześniejszego okresu. Oczywiście w sensie ścisłym nie da się udowodnić, że cały Kościół uznawał jakąś naukę. Dysponujemy ograniczoną liczbą źródeł historycznych. Niemniej, analizując świadectwa reprezentatywne dla danego okresu, które powstawały niezależnie od siebie, można wskazać z dużą dozą prawdopodobieństwa, że coś istotnie było wyznawane powszechnie. Niniejszy artykuł jest próbą takiej właśnie analizy.
Didache, List Klemensa, List Barnaby
Na użytek analizy wybrałem okres przełomu pierwszego i drugiego wieku. W tym czasie powstały pierwsze pisma chrześcijańskie, które nie znalazły się w kanonie Nowego Testamentu. Żyli jeszcze ludzie, którzy mieli bezpośredni kontakt z apostołami, więc można oczekiwać, że świadectwa tego okresu będą zawierały elementy autentycznej Tradycji apostolskiej. Postanowiłem poszukać wspólnych wątków w trzech dziełach: Didache, Pierwszym Liście Klemensa Rzymskiego do Koryntian i w Liście Barnaby.
Didache powstało pod koniec pierwszego lub na początku drugiego wieku3, podobnie List Barnaby4 (w przypadku tego ostatniego niektórzy wskazują na okolice roku 1305). Klemens, którego wielu badaczy uznaje za autentycznego autora listu do Koryntian, napisał go zapewne w latach 90-tych pierwszego wieku6.
Na korzyść tezy, że badane dzieła powstały niezależnie od siebie (a przynajmniej List Klemensa niezależnie od pozostałych), wskazuje odległość geograficzna. Klemens pisał swój list w Rzymie, zaś Didache i List Barnaby powstały we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego - niektórzy wskazują odpowiednio Syrię i Aleksandrię, choć zdania są podzielone7, 8.
Podczas analizy wykorzystywałem polski9, 10 i angielski11 przekład oraz tekst grecki12.
Wspólne nauki wszystkich trzech dzieł można podzielić na dwie zasadnicze grupy: etykę i wskazówki dotyczące życia chrześcijańskiego oraz dogmatykę. Pod względem etycznym występuje wyraźna zbieżność między Didache, gdzie pojawia się motyw Drogi Życia i Drogi Śmierci, a Listem Barnaby z motywem Drogi Światła i Drogi Ciemności. Większość historyków uważa, że motyw dwóch dróg wywodzi się ze wspólnej, starszej tradycji13.
Zestawienie: część etyczna
Przedstawienie wspólnych nauk etycznych wszystkich trzech pism można rozpocząć od katalogu grzechów, którymi są:
cudzołóstwo [Didache II, 2] [Klemens XXXV, 8] [Barnaba XX, 1]
kradzież [Didache II, 2] [Klemens XXXV, 8] [Barnaba XX, I]
kłamstwo [Didache II, 3] [Klemens XXVII] [Barnaba XX, 2]
obmowa [Didache II, 3] [Klemens XXXV, 8] [Barnaba XX, 2]
chciwość [Didache II, 6] [Klemens XXXV, 5] [Barnaba XX, 1]
złośliwość [Didache II, 6] [Klemens XXXV, 8] [Barnaba XX, 1]
zarozumiałość [Didache II, 6] [Klemens XIII, 1] [Barnaba XX, 1]
obłuda [Didache V, 1] [Klemens XV, 1] [Barnaba XX, 1]
wyniosłość [Didache V, 1] [Klemens XXX, 1] [Barnaba XX, 1]
arogancja [Didache V, 1] [Klemens XXXV, 5] [Barnaba XX, 1]
prześladowanie dobrych [Didache V, 2] [Klemens XLV, 4] [Barnaba XX, 2]
poddawanie się gniewowi [Didache III, 2] [Klemens LXIII, 2] [Barnaba XIX, 4]
zuchwałość [Didache III, 6.9] [Klemens I, 1; LIX, 3] [Barnaba XX, 1]
Czytelnika być może dziwi fakt, że na tej liście nie ma tak "oczywistego" grzechu jak morderstwo. Istotnie, wyraźnie wspomina o nim Didache [II, 2] i List Barnaby [XX, 1], natomiast w Liście Klemensa jest jednoznacznie potępione tylko w odniesieniu do bratobójstwa [IV, 7]. Zapewne Klemens uważał morderstwo za grzech w szerszym kontekście, ale nie wyraża tego tutaj explicite.
Tyle jeśli chodzi o grzechy. Wszystkie trzy pisma zawierają również wskazówki co do tego czym chrześcijanin ma się kierować w życiu, które można przedstawić następująco:
Miłuj Boga. [Didache I, 2] [Klemens XLIX, 5] [Barnaba VI, 10]
Pokładaj nadzieję w Bogu. [Didache IV, 10] [Klemens XI, 1] [Barnaba XIX, 7]
Przestrzegaj przykazań Pana. [Didache IV, 13] [Klemens II, 8] [Barnaba IV, 11]
Nie czyń zła. [Didache III, 1] [Klemens XVII, 3] [Barnaba XIX, 11] (Być może brzmi to banalnie, ale gdy sformułujemy tę myśl jako: "Nie czyń świadomie żadnego zła", to już wcale takie banalne nie jest.)
Bądź dobry. [Didache III, 8] [Klemens XIV, 3] [Barnaba IV, 12]
Bądź łagodny (cichy - πραΰς Mt 5, 5). [Didache III, 7] [Klemens XIII, 4] [Barnaba XIX, 4]
Bądź miłosierny. [Didache V, 2][Klemens XIII, 2][Barnaba XX, 2]
Sądź sprawiedliwie. [Didache V, 2][Klemens XIII, 2][Barnaba XX, 2]
Przebywaj w towarzystwie prawych ludzi, unikaj towarzystwa nikczemnych. [Didache III, 9] [Klemens XV, 1; XLVI, 2-4] [Barnaba X, 3-5.11]
Nie powoduj rozłamu. [Didache IV, 3] [Klemens II, 6; XLIX, 5] [Barnaba XIX, 12]
Dąż do pogodzenia skłóconych stron. [Didache IV, 3] [Klemens XLVIII, 2] [Barnaba XIX, 12]
Wspomagaj brata w potrzebie. [Didache IV, 6-8] [Klemens XXXVIII, 2] [Barnaba XX, 2] (W przypadku Didache i Listu Klemensa odnosi się to do chrześcijan, a w przypadku Listu Barnaby potępione jest niepomaganie szeroko pojętym potrzebującym.)
Napominaj innych chrześcijan. [Didache II, 7] [Klemens LVI, 2] [Barnaba XIX, 10]
Ucz młodych bojaźni Bożej. [Didache IV, 9] [Klemens XXI, 6] [Barnaba XIX, 5]
Wyznawaj swoje grzechy. [Didache IV, 14; XIV, 1] [Klemens LI, 3; LII, 1-2] [Barnaba XIX, 12] W Didache zalecane jest wyznawanie grzechów na zgromadzeniu. Klemens czyni aluzję do publicznego wyznania grzechów, choć nie nakazuje explicite takiej formy. Podkreśla natomiast, że akt wyznania grzechów jest niezbędny: Władca Wszechświata niczego od nikogo nie wymaga oprócz jednej rzeczy: wyznania grzechów14. W Liście Barnaby nie ma konkretnych wskazówek co do sposobu wyznania grzechów.
Celem chrześcijan jest świętość. [Didache X, 6] [Klemens XLVI, 2] [Barnaba XIV, 6; XV, 6-7]
Potrzebna jest pokuta. [Didache X, 6] [Klemens VII, 5] [Barnaba XVI, 9]
Zestawienie: część dogmatyczna
Oprócz etyki i porad dotyczących życia chrześcijańskiego we wszystkich trzech pismach odnajdujemy zarys dogmatyki. Można wyodrębnić następujące, wspólne nauki, które spróbowałem uporządkować w jedną narrację:
Bóg jest Ojcem. [Didache VII, 1; I, 5] [Klemens LVI, 16] [Barnaba II, 9]
Bóg stworzył świat. [Didache X, 3] [Klemens LIX, 3; LX, 1] [Barnaba V, 5]
Bóg stworzył człowieka. [Didache I, 2] [Klemens VII, 3] [Barnaba II, 10; VI, 12] (Poniekąd wynika to z poprzedniego punktu, jednak podkreślona zostaje nauka, że każdy z nas jest stworzony przez Boga.)
Bóg jest Władcą. [Didache X, 3] [Klemens VIII, 2] [Barnaba XXI, 5]
Istnieje Królestwo Boże. [Didache VIII, 2] [Klemens XLII, 3] [Barnaba XXI, 1]
Bóg jest Bogiem chwały. [Didache VIII, 2] [Klemens LXIV, 1] [Barnaba XXI, 10]
Istnieje Imię Boże. [Didache VIII, 2] [Klemens XLIII, 6] [Barnaba XVI, 7]
W Bogu jest miłość. [Didache X, 5] [Klemens XLIX, 6] [Barnaba I, 1]
Istnieje Syn Boży [Didache VII, 1] [Klemens LIX, 2b] [Barnaba V, 9]
Istnieje Dobra Nowina od Pana. [Didache VIII, 2] [Klemens XLII, 1] [Barnaba V, 9]
Jezus jest Chrystusem – Pomazańcem. [Didache IX, 4] [Klemens XVI, 2] [Barnaba II, 6]
Przez Jezusa otrzymujemy pouczenie od Boga. [Didache IX, 3] [Klemens LIX, 3] [Barnaba XIV, 5-9]
Chrystus powróci. [Didache XVI, 1] [Klemens XXIII, 5] [Barnaba IV, 3] Didache i List Klemensa mówią o nadejściu Pana, a List Barnaby o nadejściu Tego, który jest Umiłowanym Pana (nawiązanie do Księgi Henocha).
Dawid jest sługą Bożym. [Didache IX, 2] [Klemens XVIII, 1] [Barnaba X, 10] Klemens i autor Listu Barnaby nie używają tego określenia wprost, ale wspominają o Dawidzie jako namaszczonym przez Boga (Klemens) lub tym, któremu udzielono poznania spraw Bożych.
Istnieje Duch Święty. [Didache IV, 10; VII, 1] [Klemens LVIII, 2] [Barnaba XIX, 7] W Liście Barnaby nie pada zwrot "Duch Święty", ale mowa jest o Duchu, który przygotowuje wierzących.
Istnieje Kościół (Zgromadzenie). [Didache IX, 4] [Klemens XLIV, 3] [Barnaba VII, 11]
Zbawienie obejmuje cały świat, aż po krańce ziemi. [Didache IX, 4] [Klemens XXXVI, 4] [Barnaba XIV, 8] (Nie chodzi o apokatastazę, lecz o pochodzenie chrześcijan z różnych części świata i z różnych narodów.)
Przez wiarę osiągamy zbawienie. [Didache XVI, 5] [Klemens XXXII, 4] [Barnaba VIII, 5; XI, 11]
Bóg odpuszcza grzechy. [Didache VIII, 2] [Klemens LX, 1] [Barnaba XVI, 8]
Człowiekowi może być dana nieśmiertelność. Nastąpi zmartwychwstanie. [Didache IV, 8; X, 2; XVI, 6-7] [Klemens XXIV, 1; XXXV, 2] [Barnaba XXI, 1]
Podsumowanie
Zasadniczo wszystkie zaprezentowane nauki znajdują swoje potwierdzenie w Piśmie Świętym. Tak zrekonstruowana Tradycja jawi się nie jako uzupełnienie Nowego Testamentu, lecz jako klucz do jego właściwego zrozumienia.
To, co odnosi się do dogmatyki, można uporządkować w sposób analogiczny do Apostolskiego Wyznania Wiary. Wiele elementów Credo znajduje odniesienie w powyższym zestawieniu, choć nie wszystkie. Nie znaczy to, że nie były one powszechnie wyznawane. Didache milczy np. o śmierci Jezusa, ale zapewne autor Didache wierzył, że Jezus umarł i zmartwychwstał. Zaproponowana metoda, inspirowana kryterium Wincentego z Lerynu, ma swoje ograniczenia.
1Ireneusz z Lyonu, Adversus Haereses III, 4, 2, tłum. J. Brylowski, Pelplin 2018, str. 209.
2Wincencty z Lerynu, Commonitorium, 2, cytat za: J. Kelly, Początki doktryny chrześcijańskiej, tłum. J. Mrukówna, Warszawa 1988, str. 47.
3J. N. Rhodes, "Didache" in New Catholic Encyclopedia, 2nd ed. vol. 4 p. 736, Gale, 2003
4J. N. Rhodes, "Barnabas, Epistle of" in New Catholic Encyclopedia, 2nd ed. vol. 2 p. 102, Gale, 2003
5Pierwsi Świadkowie: Pisma Ojców Apostolskich, wydanie drugie, Kraków 2010, str. 175
6Tamże, str. 46-47
7Tamże, str. 28
8Tamże, str. 175-176
9Didache, przekład Kamila Mańki, wydanie 1.5 z 30.06.2014
10Pierwsi Świadkowie: Pisma Ojców Apostolskich, przekład Anny Świderkówny, wydanie drugie, Kraków 2010
11 newadvent.org/fathers dostęp 03.05.2020
12 ccel.org/l/lake/fathers/toc.htm dostęp 03.05.2020
13J. N. Rhodes, The Two Ways Tradition in the "Epistle of Barnabas": Revisiting an Old Question, The Catholic Biblical Quarterly, vol. 73, no. 4, 2011, pp. 797–816. JSTOR, jstor.org/stable/43727120 dostęp 11.11.2019
14Pierwsi Świadkowie: Pisma Ojców Apostolskich, przekład Anny Świderkówny, wydanie drugie, Kraków 2010, str. 74
