Opracowania i artykuły

Referat wygłoszony podczas III Zjazdu Konfesyjnych 25 września 2021 r.

Inspiracją do przedstawienia takiego tematu była dla mnie lektura książki „Law and Protestantism. The Legal Teachings of the Lutheran Reformation" autorstwa dra Johna Witte Jr. z Emory University w Atlancie. Przedmiotem książki jest prawnicza refleksja związana z luterańską reformacją. Książka wpisuje się w nieznaną szerzej w Polsce dyscyplinę naukową "Law and Religion", której przedmiotem są wzajemne wpływy i relacja prawa i religii. W moim referacie zajmuje się kilkoma kwestiami, szczególnie związanymi z historią reformacji i prawa w Niemczech, ale także obecną sytuacją społeczno-polityczną i chrześcijańskim powołaniem prawników do wykonywania swojego zawodu.

Wstępem do bardziej szczegółowych rozważań na temat prawa i reformacji będzie kontekst historyczno-prawny. W wielu publikacjach na temat reformacji aspekty historyczno-prawne są pomijane, choć stanowiły one istotny element sytuacji społeczno-politycznej u progu reformacji w Niemczech w XVI wieku. System prawny, podobnie jak teraz, miał charakter multicentryczny. Oznacza to, że normy prawne pochodziły z różnych źródeł. Prawo świeckie dzieliło się, w pewnym uproszczeniu, na prawo cesarskie, prawo miejskie, prawo wiejskie, ale można wyróżnić także prawo cechów zawodowych i gildii kupieckich. Wiele norm prawnych miała charakter ściśle zwyczajowy. Drugim filarem średniowiecznych systemów prawnych było prawo kanoniczne. Miało ono charakter co do zasady uniwersalny, z uwzględnieniem różnic między kościołami partykularnymi. Prawo świeckie i prawo kanoniczne w okresie średniowiecza pozostawało w napięciu. Prawo kanoniczne w średniowieczu obejmowało swoją właściwością szeroki zakres podmiotowo-przedmiotowo. W aspekcie podmiotowym, podlegali mu duchowni, zakonnicy czy np. studenci. W aspekcie przedmiotowym, prawo kanoniczne było wyłącznie właściwe w kwestiach małżeńskich czy działalności charytatywnej.

Prawo kanoniczne, szczególnie prawo papieskie, wśród reformatorów uważane było za opresyjne. Prawo kanoniczne początkowo było oparte o Pismo Święte, tradycję apostolską, jej część stanowiły uchwały soborów powszechnych, synodów. Duże znaczenie dla prawa kanonicznego miały jego kompilacje, w tym szczególnie Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae, Extravagantes Jana XXII i Extravagantes communes[1]. Te zbiory prawa kanonicznego wspólnie od XVI wieku były nazywane Codex iuris canonici[2]. Schyłek średniowiecza, szczególnie w Niemczech cechuje emancypacja prawa świeckiego i tendencje unifikacyjne[3]. Przykładem takich tendencji było m.in. powołanie przez cesarza Kameralnego Sądu Rzeszy w 1495 roku[4].

Kolejnym ciekawym zagadnieniem był stosunek ks. Marcina Lutra do prawników. Był on jednoznacznie negatywny. Powód tak negatywnego stosunku nie jest jednak znany. Wśród najbardziej prawdopodobnych wymieniany jest osobista niechęć do profesji prawniczej, spowodowanej życzeniem ojca Marcina Lutra, aby został on prawnikiem. Mógł być spowodowany także dużym znaczeniem profesji prawniczej w tamtym czasie, co mogło prowadzić do nadużyć i zachowań korupcyjnych. Wreszcie, pomiędzy wydziałami prawa i teologii istniały wielowiekowe antypatie. Na temat prawników ks. Marcin Luter wypowiedział kilka zdań, w tym między innymi: „prawnicy judaszowcy", „prawnicy to źli chrześcijanie", „prawnicy nie wiedzą nic na temat Ewangelii i z tego powodu są wyłączeni z boskiego kręgu", „każdy prawnik jest wrogiem Chrystusa", „istnieje odwieczny spór i wojna między teologami a prawnikami", „prawnik nie powinien mówić niczego dopóki nie usłyszy pierdnięcia świni, ponieważ tylko wtedy jego słowa mają odpowiednią atmosferę"[5]. Refomacja potrzebowała jednak prawników. Jak ujął to prof. Jaroslav Pelikan, luterańska reformacja była jak ruch wahadła, od struktury do ducha i od ducha do struktury. Teolodzy zajęli się pierwszą częścią, ale jeśli reformacja miała trwale przetrwać to potrzebowała prawników[6]. 

Zdecydowana większość prawników z wydziału prawa uniwersytetu w Wittenberdze była zwolennikami reformacji. Przetrwanie reformacji i ugruntowanie nowych struktur kościelnych wymagało kooperacji teologów reformatorów i prawników. Spalenie bulli papieskiej i ksiąg prawa kanonicznego przez ks. Marcina Lutra było ciosem dla prawników, a brak prawa kanonicznego doprowadził do chaosu i rozprężenia moralnego, który zauważył także Marcin Luter. Wyzwaniem dla prawników było dostosowanie prawa kanonicznego do teologicznych pryncypiów reformacji. Prawnicy i teolodzy reformacyjni, poczynając od Melanchtona szanowali dorobek prawa kanonicznego i kanonistyki, a sam Melanchton nawet powołuje się na włoskiego kanonistę Panormitanusa w Obronie Wyznania Augsburskiego w części dotyczącej spowiedzi - „więc myślimy, że wyliczanie grzechów nie jest potrzebne z prawa Bożego. Takie stanowisko zajmuje Panormitanus i wielu innych wykształconych radców prawnych"[7]. Melanchton, choć posługiwał się argumentem teologicznym, jako wsparcie swojego dowodu wskazuje na dorobek prawa kanonicznego, w tym włoskiego kanonistę i benedyktyna Panormitanusa. Oznacza to, reformatorzy mieli znajomość prawa kanonicznego i doceniali jego dorobek. Prawnicy reformacyjni podjęli trud opracowania prawa kanonicznego w nowych warunkach teologicznych, doceniając rozwiązania prawne z Dekretów czy Dekretałów. Takie dzieła tworzyli m.in. Łazarz Spengler, Hieronim Schurpf, Melchior Kling czy Kaspar von Teutleben[8]. Ich działania były przyjmowane z entuzjazmem przez Melanchtona czy Bugenhagena, ale z dezaprobatą Marcina Lutra, który bardziej szanował prawo cesarskie[9]. Ciekawym aspektem zmian w prawie była zmiana spojrzenia na fundamenty prawa pozytywnego. Prawo kanoniczne rozwijało się w oparciu o powiązanie z sakramentami - prawo małżeńskie (sakrament małżeństwa), normy karne (sakrament pokuty). Prawnicy i teolodzy reformacji, szczególnie F. Melanchton, normy prawa pozytywnego oparli o Dekalog, w oparciu o IV i VI przykazanie rozwijając prawo rodzinne i małżeńskie, prawo karne o V i VII  czy prawo procesowe w oparciu o VIII przykazanie[10]. 

Reformy teologiczne istotnie wpłynęły na obowiązujące prawo w Niemczech, w tych miastach i księstwach, które przyjmowały reformację. W okresie reformacji zaczęły powstawać reformacje prawne lub porządki krajowe oraz porządki kościelne, regulujące różne kwestie. Porządki te miały podobną strukturę, regulowały kwestie 1) doktryny religijnej, liturgii, administracji kościelnej; 2) publicznej moralności, np. zakaz bluźnierstwa, krzywoprzysięstwa, pijaństwa czy nakaz świętowania niedzieli; 3) kwestie pomocy charytatywnej; 4) kwestie seksualności, małżeństwa, rodziny oraz 5) edukacji i szkolnictwa[11]. Modelowym porządkiem był porządek miejski Wittenbergi z 1545 roku, następnie powstawały podobne akty prawne dla innych miast i księstw, np. Augsburga, Kassel, Brunszwika, Hamburga, Lubeki, Saksonii, Norymbergi, Wirtembergii i wiele innych[12]. W ich tworzeniu pomagali teolodzy, w tym Melanchton, Justus Jonas i Jan Bugenhagen[13]. Egzekwowaniem nowego prawa zajmowała się władza świecka oraz tzw. sądy konsystorskie, w skład których wchodzili teolodzy i prawnicy oraz wykształcony prawniczo notariusz. Ich jurysdykcja obejmowała nie tylko kwestie świeckie, ale także religijne, w tym naruszenia doktryny i naruszenia liturgiczne. Zdaniem Johna Witte porządki i reformacje prawne były umiejętnym połączeniem prawa świeckiego, w tym dorobku prawa rzymskiego, prawa kanonicznego i teologii reformacyjnej[14].

Wybitnymi przedstawicielami prawniczej refleksji okresu reformacji byli prawnicy Johannes Eisermann i Johaness Oldendorp z uniwersytetu w Marburgu[15]. Filip Melanchton w sferze prawa zajmował się głównie prawem naturalnym i prawem rzymskim, które obejmowało wiele uogólnionych prawd i reguł nadających się do zastosowania. Eisermann i Oldendorp zajmowali się teoretycznymi koncepcjami chrześcijańskiego prawa, społeczeństwa i prawa. Eisermann był teologiem, medykiem i prawnikiem, ale to profesja prawnicza była jego wiodącą. Eisermann miał zgoła odmienny stosunek do prawników niż wcześniej przedstawiony Marcina Lutra. O prawnikach powiedział: „profesja prawnicza to święta profesja, a prawnicy to wyrocznie miasta. Dobrze wyedukowani oraz powściągliwi prawnicy uczą pozostałych obywateli prawdziwego znaczenia prawa, sprawiedliwości i słuszności. Oni przygotowują umowy, oświadczenia i testamenty i inne dokumenty, które pozwalają na przekazywanie majątku w porządku, spokojne prowadzenie interesów, prawnie dozwolone zrzeszanie się ludzi, prawidłowe wywiązywanie się z obowiązków jednego wobec swego bliźniego. Oni wnoszą powództwa aby zapewnić porządkową restytucję i odpłatę bez chaosu i przemocy. Oni doradzają w trudnych sprawach. Reprezentują biednych, migrantów i wdowy"[16].

W aspekcie historycznym należy pamiętać także o rozwóju prawa w Niemczech po reformacji. W 1532 roku została przyjęta w Niemczech Constitutio Criminalis Carolina, czyli ogólnoniemiecka ustawa karna, przygotowana przez zwolennika reformacji, Johanna von Schwarzenberga[17]. Następnie w Niemczech dochodzi do recepcji prawa rzymskiego podjętej przez kierunek naukowy nazwany później usus modernus Pandectarum. Wielu z ówczesnych prawników było już luteranami. W ostatniej kolejności w Niemczech u schyłku XVII wieku rozwija się koncepcja prawa natury z Samuelem Pufendorfem na czele[18].

Znaczenie prawników dla społeczeństwa i kościoła nie jest wyłącznie kwestią historyczną. W coraz bardziej skomplikowanym życiu społecznym i gospodarczym ludzie potrzebują wsparcia prawników, w tym pełnomocników procesowych, notariuszy czy sędziów. Nowe zagadnienia i problemy etyczne stają się także trudnymi kwestami dla prawników. Jeszcze w XX wieku Kościół katolicki rozstrzygał kwestię, czy katolik sędzia może w sposób moralny orzekać o rozwodach. Dzisiaj wraz z liberalizacją życia społecznego pojawia się kwestia tzw. „małżeństw homoseksualnych", dostępnej na życzenie aborcji czy eutanazji. Owa liberalizacja dotyczy najmocniej prawa karnego i rodzinnego, ale nie tylko, gdyż zmienia się w ogóle spojrzenie na prawo, coraz mocniej neguje się istnienie prawa naturalnego, które w różnych koncepcjach było zawsze jedną z podstaw zachodniej kultury prawnej. Z drugiej strony, w państwach zachodnioeuropejskich obserwujemy wzrost znaczenia prawa szariatu w społecznościach muzułmańskich, co do zasady niezgodnego z prawem państwowym obowiązującym np. we Francji czy w Wielkiej Brytanii. W tym ostatnim państwie to zagadnienie było już kwestią sporną co do uznawania wyroków sądów szariackich w sprawach małżeńskich i rodzinnych[19].

W kościele może się wydawać, że najważniejszą rolę odgrywają duchowni, niezależnie od ich nazwy i funkcji administracyjnych w kościele. Kościoły protestanckie, które nie rozwinęły tak obszernego systemu jak prawo kanoniczne Kościoła katolickiego muszą się zmagać z różnymi problemami prawnymi i kryzysem dyscypliny w kościele. To jest zresztą jeden z głównych problemów współczesnego kościoła. Duchowni potrzebują w wielu aspektach wsparcia świeckich, wydaje się, że szczególnie dobrze wykształceni i uczciwy prawnicy mogą odegrać ważną rolę w kościele, podobnie jak wcześniej w okresie Reformacji.

Podsumowując, z pewnością prawnicy mają wciąż istotną rolę do odegrania w społeczeństwie i kościele. Ewangelicka koncepcja powołania zachęca do odnalezienia swojego powołania, niezależnie od wykonywanej profesji. Z drugiej strony, prawnicy muszą pamiętać o zagrożeniach etycznych pojawiających się w tak odpowiedzialnej profesji.