Jan Hus jest zaliczany do średniowiecznych prekursorów Reformacji. Był czołową postacią ruchu reformatorskiego w Czechach, który stopniowo zaczął być nazywany husytyzmem.
Życie Husa - najważniejsze daty
Urodził się ok. 1370 roku w Husincu k. Czeskich Budziejowic, w ubogiej rodzinie. W 1400 roku wyświęcony na księdza. W 1401 roku został dziekanem wydziału sztuk wyzwolonych Uniwersytetu Karola w Pradze. Od 1409 rektor tamże. W 1403 roku wystąpił wraz z częścią profesorów w obronie 45 tez z pism Wiklifa. W 1412 został ekskomunikowany. 6 lipca 1415 roku spalony na stosie na skutek wyroku soboru w Konstancji.
Poprzednicy Husa
Grunt pod działalność Husa został przygotowany przez czeski ruch reformatorski, który ukształtował się w drugiej poł. XIV wieku. Aż do początków owego stulecia ingerencja papiestwa w życie czeskiego Kościoła była ograniczona i pozostawał on pod silną kontrolą władzy świeckiej. Sytuacja zaczęła ulegać zmianie w pierwszej poł. XIV wieku i ok. 1350 roku wszystkie biskupstwa i opactwa wchodziły pod zarząd papieża. Wiele wysokich stanowisk kościelnych zostało obsadzonych obcokrajowcami, zwłaszcza Niemcami. W naturalny sposób uformowała się wśród czeskiej szlachty grupa interesu, która pragnęła przywrócenia poprzedniego porządku. Równolegle kształtował się rozdział językowy i kulturowy między Czechami a Niemcami.
W latach 60-tych XIV wieku działalność kaznodziejską w Pradze prowadził Konrad Waldhauser, królewski spowiednik. Ostro krytykował symonię oraz rozluźnienie obyczajów w zakonach. W ciągu kilku lat działalności w mieście zdołał stworzyć krąg słuchaczy składający się głównie z praskich mieszczan i studentów
Kazania Waldhausera wywarły wrażenie na Janie Miliču z Kroměříža. W 1364 roku sam rozpoczął działalność kaznodziejską w Pradze. Prowadził surowy styl życia: spał na gołej ziemi, nie jadał mięsa i nie pił wina, dużo czasu poświęcał na modlitwę. Podjął się utworzenia wspólnoty dla nawróconych prostytutek Jeruzalem, która objęła swoim zasięgiem dwadzieścia dziewięć byłych domów publicznych. Podobnie jak Waldhauser, nie wahał się piętnować nadużyć duchowieństwa, co przysporzyło mu wrogów i w 1373 roku został wezwany do Awinionu w celu wyjaśnienia stawianych mu zarzutów. Wybronił się od wszystkich oskarżeń, lecz niestety zmarł w drodze powrotnej, a wspólnota Jeruzalem niedługo potem się rozpadła.
Pomimo epizodycznego charakteru działalności Waldhausera i Miliča, zainicjowane zostało formowanie się grupy reformatorsko nastawionych ludzi w mieście. Jednym z uczniów Miliča był Mateusz z Janova, który napisał zbiór dwunastu reguł postępowania opartych na Biblii – Regula veteris et novi testamenti. Dzieło to stało się punktem odniesienia dla czeskiego ruchu reformatorskiego.
W 1378 roku rozpoczęła się wielka schizma zachodnia i autorytet papiestwa uległ osłabieniu. Potrzeba zakończenia nadużyć w Kościele stawała się coraz bardziej paląca. Mateusz z Janova zmarł w 1394. W tym samym roku powstała Kaplica Betlejemska w Pradze – miejsce przeznaczone do wygłaszania kazań w języku czeskim, mogące pomieścić trzy tysiące słuchaczy. Wokół Kaplicy zaczął się skupiać ruch reformatorski, a jego idee przenikały coraz bardziej na Uniwersytet Praski. Równolegle na Uniwersytecie zaczęły pojawiać się pisma filozoficzne, a później teologiczne Johna Wiklifa, którego najbardziej radykalne idee powstały między 1378 a 1384 rokiem. Jak wielu innych, Wiklif krytykował zepsucie duchowieństwa, lecz jako jeden z nielicznych zakwestionował część doktryn ówczesnego Kościoła. Twierdził, że Pismo Święte zawiera wszystko co jest konieczne do zbawienia, odrzucił urząd papieski oraz naukę o transsubstancjacji na rzecz duchowego pokarmu. Ponadto kładł nacisk na powszechne kapłaństwo wiernych.
Czescy nauczyciele na Uniwersytecie Praskim sympatyzowali z ultrarealizmem filozofii Wiklifa, z chęci przeciwstawienia się niemieckim profesorom, z których wielu było zwolennikami nominalizmu Ockhama. Sprzyjało to popularności zarówno pism filozoficznych jak i teologicznych Wilkifa.
Działalność i poglądy Husa
Jan Hus doznał nawrócenia tuż przed swoimi święceniami w 1400 roku. W 1402 rozpoczął pracę kaznodziei w Kaplicy Betlejemskiej, gdzie w ciągu 10 lat wygłosił ok. 3000 kazań. Po raz pierwszy zetknął się z poglądami Wiklifa jako student. Choć niewątpliwie stanowiły dla Czecha inspirację, to jednak nie przejął on wszystkich nauk angielskiego teologa – w szczególności pozostał wierny nauce o transsubstancjacji. Niemniej, podobnie jak Wiklif, odrzucał autorytet papieża i kładł nacisk na kierowanie się Pismem Świętym. Hus uważał, że prawdziwy Kościół składa się z predestynowanych do zbawienia katolików.
W 1403 roku niemieccy profesorowie, stanowiący większość na Uniwersytecie, ogłosili potępienie 45 tez z pism Wiklifa, przeciwko czemu zaprotestowali Czesi, w tym Hus. Szczęśliwie dla ruchu reformatorskiego, arcybiskupem Pragi został rok wcześniej Zbyněk Zajíc, słabo wykształcony teologicznie, były żołnierz, który początkowo bardzo tolerancyjnie odnosił się do sympatyków teologii Wiklifa. Dopiero w 1408 roku zaczął im przeciwdziałać, jednak w sposób mało konsekwentny.
Wkrótce potem, w 1409 roku doszło do wyboru papieża trzeciej obediencji i czeski król Wacław IV postanowił udzielić mu poparcia, w nadziei na odzyskanie tytułu cesarza rzymskiego, straconego w 1400. Niemcy oraz większość obcokrajowców na Uniwersytecie pozostawało wiernych papieżowi obediencji rzymskiej. Z kolei przedstawiciele czeskiego ruchu reformatorskiego nabrali nadziei na wsparcie w przyszłości ich idei przez pizańskiego papieża i gotowi byli poprzeć króla. Aby zdobyć oficjalne wsparcie Uniwersytetu, Wacław zmienił system głosowania na korzyść Czechów, którzy dostali większość głosów. Jeszcze w roku 1409 rektorem Uniwersytetu został Jan Hus, a w ruchu reformatorskim zaczęły coraz mocniej wybrzmiewać akcenty narodowe, wskazujące na Czechów jako na naród wybrany, który trwa przy swoich ideałach.
W 1412 roku pizański papież Jan XXIII ogłosił sprzedaż odpustów, w związku z krucjatą przeciwko królowi Neapolu Władysławowi. Przeciwko praktyce sprzedaży odpustów zdecydowanie wystąpił Hus, przeciw któremu już wcześniej toczył się proces w Kurii Rzymskiej (arcybiskup praski pozostawał wierny papieżowi rzymskiemu). Król uznał postawę Husa za obraźliwą i stosunki między nimi uległy pogorszeniu. W tym samym roku z Rzymu przychodzi wieść o ekskomunikowaniu Husa i cała Praga zostaje objęta interdyktem dopóki niepokorny rektor będzie przebywał na jej terenie – wstrzymane zostają wszystkie posługi kościelne, w tym msze i pogrzeby. W tej sytuacji w kwietniu 1413 roku Hus decyduje się na opuszczenie miasta i przenosi się na południe Czech, gdzie pisze dwa ważne dzieła: O Kościele oraz O symonii. W tym samym czasie w Pradze uaktywniła się grupa jego radykalnych zwolenników, którzy prowadzili publiczną agitację przeciwko sprzedaży odpustów, m.in. poprzez malowidła propagandowe.
W 1414 roku Jan Hus został zaproszony na sobór w Konstancji przez cesarza Zygmunta Luksemburskiego, od którego otrzymał list żelazny. Hus miał nadzieję, że zdoła przekonać sobór o reformie Kościoła według swojej myśli. Pomimo listu żelaznego został aresztowany i zażądano od niego odwołania 30 tez z jego traktatu O Kościele. Z powodu odmowy Czecha sobór uznał go winnym herezji i skazał na śmierć poprzez spalenie na stosie. Wyrok wykonano 6 lipca 1415 roku.
Dziedzictwo Jana Husa
Wiadomość o śmierci Jana Husa wywołała oburzenie wśrod Czechów. Jeszcze w 1415 roku 452 czeskich szlachciców wystosowało list do soboru, w którym wyrażali przekonanie, że wyrok skazujący Husa był niesłuszny.
Jesienią 1414 roku husyci rozpoczęli udzielanie Komunii pod dwoma postaciami. Praktyka ta stała się z czasem symbolem husytyzmu. Sobór w Konstancji zareagował zakazem udzielania świeckim Komunii pod postacią wina (udzielającemu księdzu groziła za to ekskomunika). Husycka refleksja nad udzielaniem Komunii była pochodną nauczania Mateusza z Janova, który zachęcał do częstego przystępowania do Eucharystii. W sytuacji gdy świeccy przystępowali do sakramentu raz, lub kilka razy w roku (jak to miało miejsce na początku XIV w.), nikt nie przywiązywał większej wagi do braku spożywania konsekrowanego wina. Jednak w perspektywie coniedzielnego przyjmowania Komunii kwestia ta zaczęła być istotna.
Z czasem wśród husytów wyodrębniły się 3 grupy: utrakwiści, którzy opowiadali się za Komunią pod obiema postaciami, ale poza tym chcieli porozumienia z papiestwem; taboryci, czyli radykalne skrzydło husytów, którzy odrzucali porozumienie z papiestwem i odrzucali dużą część doktryn Kościoła oraz sierotki – husyci skupieni wokół dowódcy wojskowego Jana Žižki.
W 1419 roku, po śmierci Wacława IV, władzę na czeskim tronie powinien przejąć Zygmunt Luksemburczyk. Husyci nie chcieli uznać jego praw do tronu, ponieważ obwiniali go o śmierć Husa. Zdecydowano jednak, że gdyby pretendent do tronu przystał na określone postulaty religijne i polityczne to można byłoby mu udzielić poparcia. Wśród postulatów religijnych najważniejszymi były dopuszczenie do Komunii pod dwiema postaciami oraz ukrócenie symonii. Ponadto domagano się aby decyzje papieża obowiązywały na terenie Czech dopiero po aprobacie króla, synodu i baronów. W kwestiach związanych z funkcjonowaniem państwa postulowano aby procesy sądowe były prowadzone w języku czeskim, a przy wyborze urzędnika publicznego pierwszeństwo przed obcokrajowcami mieli Czesi. Poczucie narodowej odrębności było silnie związane z aspiracjami reformowania Kościoła. Zygmunt nie spełnił warunków husytów i w 1420 roku papież Marcin V ogłosił przeciwko nim krucjatę, jednak zakończyła się ona porażką. Husyci wyszli obronną ręką również z trzech kolejnych krucjat w latach 1421, 1427, 1431. W 1420 roku wszystkie stronnictwa husyckie ogłosiły wspólnie Cztery artykuły praskie, w których agitowano za udzielaniem wszystkim wiernym Komunii pod dwiema postaciami, domagano się właściwego zwiastowania Bożego Słowa, zrezygnowania przez duchowieństwo z bogactwa oraz oczyszczenia się narodu czeskiego z publicznych grzechów.
Po odparciu ostatniej krucjaty umiarkowani husyci zaczeli szukać porozumienia z katolikami wbrew stanowisku skrzydła radykalnego. W 1434 roku połączone wojska katolików i utrakwistów pokonały armię taborytów, a w 1436 sobór bazylejski i Zygmunt Luksemburczyk zawarli z utrakwistami porozumienie zwane kompaktatami praskimi. Na ich mocy umiarkowani husyci uznawali zwierzchnictwo papieża, a w zamian w parafiach utrakwistycznych na terenie Czech umożliwiono przyjmowanie wiernym konsekrowanego wina. W 1457 husyci niezadowoleni z utrakwizmu założyli Jednotę Braterską, która dotrwała do czasów Reformacji i połączyła się z protestantami, zwłaszcza z wyznaniem ewangelicko-reformowanym.
Bibliografia:
1) Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, t. 1-10, Warszawa 2002-2004.
2) Lambert M., Średniowieczne herezje. Od reformy gregoriańskiej po reformację, Gdańsk 2002.
3) Lane T., Wiara rozum świadectwo. Dzieje myśli chrześcijańskiej, przeł. L. Kędziora, Bielsko-Biała 2001.
