Wydarzenia, które miały miejsce w Niemczech w latach 1933-1945 miały wpływ na cały świat. Adolf Hitler, wraz ze swoimi politycznymi sojusznikami, ingerował również w sprawy niemieckich kościołów.
Polityka kościelna Adolfa Hitlera dążyła do podporządkowania sobie funkcjonujących w Niemczech kościołów. Kościół Katolicki udało mu się ugłaskać na początku swojej kariery i nakłonić papieża do podpisania konkordatu, w którym znajdowało się kilka na pierwszy rzut oka korzystnych dla Kościoła, jednak w rzeczywistości niebezpiecznych zapisów. Z kościołami protestanckimi było pod pewnymi względami trudniej, bo były one wieloma kościołami o zasięgu lokalnym, jednak największe z nich miały status kościołów państwowych, a księża mieli wypłacane pensje z budżetu państwa, co w połączeniu z utrzymywaniem przez wielu z nich swoich rodzin powodowało, że wzmocnienie władzy organów państwowych nad kościołami protestanckimi mogło zniechęcić część księży do otwartego sprzeciwu wobec nadużyć władzy.
W tych okolicznościach jednym z pierwszych kroków Hitlera było organizacyjne zjednoczenie lokalnych kościołów luterańskich, reformowanych i unijnych w jednej organizacji unijnej. Od czasu Unii Staropruskiej z 1817 r. takie połączenie nie budziło zastrzeżeń, więc większość niemieckich ewangelików, zarówno tradycji reformowanej, jak i luterańskiej znalazło się w jednej organizacji kościelnej, która stanęła przed wyborem wspólnego biskupa. Jednolitą organizacją łatwiej było manipulować, niż wieloma niezależnymi lokalnymi kościołami, niemieccy ewangelicy natomiast mieli nadzieję, że w wyniku zjednoczenia ich głos będzie lepiej słyszalny w opinii publicznej. Wybory biskupa Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego były na tyle ważną sprawą, że Gestapo pilnowało, aby wygrał odpowiedni kandydat.
Zalążkiem Kościoła Wyznającego był Związek Samopomocy Pastorów, zawiązany przez część ewangelickich księży po wprowadzeniu Artykułów Aryjskich. Głównymi zadaniami związku było opóźnienie wprowadzenia ich w Kościele Niemieckim i udzielenie pomocy księżom, którzy stracili prace z powodu żydowskiego pochodzenia. Gdy nazistom udało się w końcu wprowadzić Artykuły Aryjskie w życie Kościoła, na zjeździe członków Związku Samopomocy Pastorów w Barmen utworzono Kościół Wyznający, w którym zebrali się duchowni sceptycznie nastawieni do polityki NSDAP. Spisana tam przez Karla Bartha deklaracja stała się statutem Kościoła Wyznającego. Biskupem został Martin Niemöller, który od 1937 r. do końca II Wojny Światowej, z powodu swojej działalności antynazistowskiej, przebywał w więzieniu.
Kościół Wyznający działał głównie w mikroskali. Przeciwnicy reżimu Hitlera znaleźli w nim miejsce, gdzie mogli się spotykać i wyznawać chrześcijańską wiarę bez nazistowskich naleciałości. Wśród wiernych Kościoła Wyznającego znalazło się wiele osób, które były zaangażowane w spisek przeciw Hitlerowi, choć oficjalnie Kościół Wyznający nie był w nie zaangażowany.
Dietrich Bonhoeffer był jednym ze współtwórców Kościoła Wyznającego i długoletnim organizatorem nielegalnych seminariów na Pomorzu kształcących młodych pastorów. Seminaria te z powodu niesprzyjających okoliczności były wielokrotnie przenoszone najpierw z Zingst do Finkenwalde, a potem w postaci, wciąż wędrujących na wschód wikariatów zbiorowych w Koszalinie, Sławnie, Słonowicach i Waszkowie. Na początku wojny Bonhoeffer wycofał się z zaangażowania w Kościele Wyznającym, gdy wstąpił jako agent do Abwhery. Stał się łącznikiem między spiskowcami z Kręgu z Krzyżowej, których większość poznał w czasie służby w seminariach na Pomorzu, spiskiem generała Wilhelma Canarisa będącego przywódcą Abwerhy i zagranicznymi partnerami ekumenicznymi, których poznał w czasie swoich zagranicznych podróży.
Większość członków Kościoła Wyznającego zanim przystąpiła do konspiracji, jak Dietrich Bonhoeffer, wycofywała się na obrzeża działalności swojego kościoła, aby w przypadku niepowodzenia konspiracji, uniknąć powiązania Kościoła Wyznającego ze spiskiem, do którego należeli.
Głównym osiągnięciem Kościoła Wyznającego było zapewnienie ciągłości zwiastowania nieskażonej nazistowskimi ideami nauki chrześcijańskiej w Niemczech. Jest to minimum, jakie musi spełniać Kościół, którego nie udało utrzymać się masowemu Kościołowi Niemieckich Chrześcijan. Najważniejsze działania wymierzone przeciwko zbrodniczemu reżimowi, prowadziły osoby znajdujące się na peryferiach Kościoła Wyznającego, nie zawsze zrozumiałe przez przywódców. Taka konstrukcja pozwoliła na ograniczenie i tak silnych represji wobec Kościoła Wyznającego, przy możliwie szerokim zaangażowaniu się heroicznych niemieckich ewangelików w walce z przerażającym, otaczających ich złem. Ten heroizm mógł być uzyskany tylko dzięki zawierzeniu Chrystusowi wskutek głoszenia nieskażonej ewangelii.
Bibliografia
1. K. Barth The German Church conflict, Richmond, Virginia, 1967
2. M. Galli Karl Barth. Szkic biograficzny, Warszawa 2017
3. E. Metaxas Boenhoeffer. Prawy człowiek i chrześcijanin przeciwko Trzeciej Rzeszy, Kraków 2007
